वन पर्यटन : नांदूर मध्यमेश्वर पक्षी अभयारण्य

गोदावरी आणि कादवा नदीच्या संगमाच्या प्रवाहावर नांदूर मध्यमेश्वर दगडी धरण बांधण्यात आले आहे. धरणाच्या खालच्या बाजूला नदीपात्रातील खडकावर नांदूर मध्यमेश्वराचे पुरातन मंदिर आहे. धरणातील जलाशयाचे पाणी दोन्ही बाजूने कालव्याद्वारे औरंगाबाद आणि अहमदनगर जिल्ह्यतील दुष्काळी गावांना देण्यात आले आहे.

बॉम्बे नॅचरल हिस्ट्री सोसायटी, जागतिक वन्यजीव निधी आणि महाराष्ट्राचा वनविभाग यांच्या संयुक्तिक प्रयत्नाने निर्माण झालेले नांदूर मध्यमेश्वर हे एक सुरेख पक्षी अभयारण्य आहे. संपन्न जैवविविधतेचा अनुभव घेण्यासाठी एक उत्कृष्ट असं स्थान आहे. नाशिक जिल्ह्यतल्या निफाड तालुक्यात हे अभयारण्य वसलेले असून त्याचे एकूण क्षेत्रफळ १००.०२ चौ. किमी आहे. १९८६ मध्ये हे क्षेत्र अभयारण्य म्हणून अधिसूचित करण्यात आले.

जलाशयातील उथळ पाणी, पाण्यातील विपुल जलचर, विविध पाणवनस्पती, किनाऱ्याला असलेली वनराई आणि जवळच्या सिंचित शेतातील पिकं यामुळे पक्षांसाठी हे आकर्षणाचे ठिकाण झाले असून त्यांच्या निवासासाठी एक उत्तम स्थळ गणलं गेलं आहे. हे महाराष्ट्रातील एक उत्तम ‘पक्षीतीर्थ’ आहे. पक्षी निरीक्षणातून येथे २४० हून अधिक प्रकारचे पक्षी असल्याचे आढळून आले आहे. येथील जलाशयात २४ प्रकारचे मासे आहेत. परिसरात ४०० हून अधिक प्रजातींच्या वनस्पतींची विविधता आहे.

अभयारण्यात टिल्स्, पोचार्ड, विजन, गडवाल, शॉवलर, पिनटेल, क्रेन, गारगनी, टर्नस्, गुज, पेलिकन, गॉडविट, सॅण्ड पायपर, क्रेक, श्यांक, कल्र्यु, हॅरियर, प्रॅटिनकोल, गल यांसारखे स्थालांतरित पक्षी आढळतात. त्याचप्रमाणे पाणकोंबडी, मुग्ध बलाक, गायबगळे, मध्यम बगळे, खंड्या आयबीस, स्टॉर्क यासारखे पक्षीही दिसून येतात. जलाशयाजवळ गवतीमाळ असल्याने आणि मोठय़ा प्रमाणात वृक्ष असल्याने अनेक प्रजातींचे लहान-मोठे स्थानिक-स्थालांतरित पक्ष्यांचा वावर दिसून येतो. पाणकावळे, पाणडुबी, रोहित, चमचा, धनवर कुट यांसारखे पक्षीही येथे आढळतात.

चित्तवेधक हालचाली, आवाज आणि रंगसंगतीने लक्ष वेधून घेणारे हे विविध आकाराचे पक्षी या अभयारण्यात सहजतेने आपल्याला पहायला मिळतात. गोदावरीचा रम्य परिसर, हिरवीगार वनराई,  दूरवर पसरलेला जलाशय आणि देशविदेशातील पक्षीनिरीक्षणाचा अभूतपूर्व आनंद यामुळे हे अभयारण्य पक्षीनिरीक्षकांसाठी नंदनवनच ठरले आहे. या परिसरात सृष्टीसौंदर्यासोबत आध्यात्मिक सुरही गुंजत राहतात. येथील मंदिरांनी या क्षेत्राला अधिकच सौंदर्य प्राप्त झाले आहे. नदीच्या काठावरील मध्यमेश्वर मंदिराचा उल्लेख िहदू पुराणातही आढळतो. हिरवाईने नटलेल्या परिसरात आवश्यक साधने घेऊन मुक्तपणे भटकायचे, निसर्ग, वनस्पती व पक्ष्यांचे सौंदर्य कॅमेराबद्ध करायचे, जलाशयावरून येणारा गार वारा अंगावर झेलायचा.. थोडं थकलं तर तिथेच झाडाखाली पक्षांच्या किलबिलाटात विश्रांती घ्यायची.. असा मनस्वी आणि मनमुराद आनंद देणारं हे अभयारण्य एकदा तरी पहायला हवं असं आहे.

कधी आणि कसे जाल?

सप्टेंबर ते मार्च हा या अभयारण्याला भेट देण्याचा उत्तम कालावधी आहे.  नाशिक-नांदूर मध्यमेश्वर अभयारण्याचे अंतर ४० किमीचे आहे.  नाशिक चांदोरी फाटा-सायखेडा-िशगवेमाग्रे चापडगाव निरीक्षण गॅलरी येथे जाता येते. निफाड-नांदूर मध्यमेश्वर अभयारण्याचे अंतर केवळ १२ किमी आहे. सिन्नर-नांदूर मध्यमेश्वर अभयारण्याचे अंतर २५ किमी आहे. सिन्नर-बारगाव िपप्री, मांजरगाव माग्रे चापडगाव निरीक्षण गॅलरी आणि खाणगावथडी निसर्ग केंद्राला भेट देता येते.

डॉ. सुरेखा म. मुळे drsurekha.mulay@gmail.com