आशय : अजविलाप

तृणबिंदू नावाचा एक ऋषी घोर तपश्चर्या करीत होता. त्यामुळे इंद्र घाबरला आणि त्याने स्वर्गातल्या हरिणी नामक अप्सरेला त्याचा तपोभंग करण्यासाठी पाठवले. तिच्या शृंगारिक हावभावांमुळे तृणबिंदू ऋषींच्या तपश्चर्येत विघ्न आले. त्यांनी तिला ‘तू भूलोकी मनुष्ययोनीत जन्म घे’ असा शाप दिला. तिने क्षमा मागितल्यावर, ‘तुला स्वर्गीय फुलांचा स्पर्श झाल्यावर परत स्वर्गात स्थान मिळेल,’ असा उ:शाप दिला. रघुवंशातल्या अजराजाची पट्टराणी म्हणून ती अप्सरा वैभवात जगली. एके दिवशी देवांचा राजा इंद्र ज्याप्रमाणे नंदनवनात विहार करायचा त्याप्रमाणे अजराजा इंदुमतीसह नगराच्या जवळ असलेल्या उद्यानात विहार करीत होता. ते उद्यान, त्या दोघांचा आनंद, तिथले पशू, पक्षी, प्राणी यांचे कालिदासाने जे जिवंत शब्दचित्र उभे केले आहे, ते वाचून एखाद्या रसिकमनाला काव्य स्फुरले नाही तरच नवल.
रविकिरणांच्या हिंदोळ्यावर,
वर्षांव सुखाचा त्या युगुलावर
कोसलदेशी उपवन सुंदर, पुष्पे रंगीत गंधीत मोहक
सडा शिंपीती हरित तृणावर, तरुलतांचे विभ्रम मोहक,
वर्षांव सुखाचा त्या युगुलावर
पवन वाहतो झुळझुळ, झुळझुळ, कोकीळ गातो मंजुळ सुस्वर
पक्षी करिती किलबिल किलबिल, कलहंसीची चाल मनोहर
वर्षांव सुखाचा त्या युगुलावर
सुखाचा आनंद लुटणाऱ्या त्या युगुलाला आपल्यावर फार मोठे संकट कोसळणार आहे. याची पुसटशीसुद्धा कल्पना नव्हती, पण अखेर दैवाने दावा साधला. आनंदसागरात लहरत असलेली त्यांची जीवननौका, हेलकावे खायला लागली. असे विपरीत का बरे घडावे? बहुधा उद्यानात विहार करत असताना इंदुमतीला स्वर्गीय फुलांचा स्पर्श झाला आणि त्याच वेळी उ:शाप फळाला येण्याची वेळ झाली असावी.
नील अंबरी गगनपथावर हाती घेउनी वीणा सुस्वर
प्रयाण करिती नारदमुनीवर
दख्खन सागरी तीरावरती गोकर्णी त्या विसावलेल्या
स्तवन करण्या हरिहराचे वीणावादन करुनी गायन
हिंदोळत ती वीणेवरती दिव्य फुलांनी गुंफियलेली
गंध गंधीत भ्रमरे वेष्टित मोहक माला ती कुसुमांकित
नील अंबरी गगनपथावर
आला आला सुसाट वारा, कुसुमगंधे मोहित झाला
वाटूनी हेवा त्या मालेचा हरण केली त्याने अलगद
उधाण वाऱ्याच्या करणीने दु:खी झाली मुनीची वीणा
अश्रू ढाळले मलीन काजळी जणू होऊनी ती अवमानीत
नील अंबरी गगनपथावर
आणि खरोखरच उ:शाप फळाला आला, नारदांच्या वीणेवरची माळ इंदुमतीचे प्राण घेऊन गेली. स्वर्गीय फुलांची माळ इंदुमतीच्या अंगावर पडली काय? आणि तिला मृत्यू आला काय? जणू काही हा एक पूर्वसंकेतच होता की काय कोण जाणे? इंदुमती तिला मिळालेल्या शापामुळे भूलोकी आली आणि अजराजाला दु:खात लोटून पुनश्च स्वर्गात गेली. काय हा योगायोग?
आज संपला शापकाळ हा
गंध गंधित, मधू भारल्या, मालेने त्या दिव्य फुलांच्या
तुच्छ मानुनी वसंतवैभवा, वेलीवल्लरी तरुवरांना
विसावली ती वक्षावरती, इंदुमतीच्या अजपत्नीच्या
आज संपला शापकाळ हा
राहू ग्रासता सुधाकराला निष्प्रभ होते जशी चंद्रिका
तेजहीन ती तशीच झाली ज्योत दिव्याची जशी तेवती
तैल बिंदूसह पडते खाली तशीच पडली अजासवे ती
आज संपला शापकाळ हा
वारा घालूनी झुलवूनी पंखा, अजराजा शुद्धीवर आला
इंदुमती ती नच सावरली शेष न उरता आयु जीवाची
उपचार कैसे येतील फळाला, उपचार कैसे येतील फळाला
आज संपला शापकाळ हा
अजराजाचे धैर्य संपले, धीर खचला. तो विकल होऊन शोक करू लागला. आता हे काय घडतंय ते त्याला काही समजत नव्हते. त्याची अवस्था एखाद्या तारा न जुळलेल्या, सूर हरवलेल्या वीणेसारखी झाली होती. इंदुमतीला मांडीवर घेऊन तो नितांत वत्सल अजराजा विलाप करीत होता.
नितांत वत्सल अजराजा तो विलाप दु:खे करू लागला
तारा न जुळल्या वीणेपरी त्या गतप्राण ऐशा इंदुमतीला
उचलून घेतले प्रेमभराने चिरपरिचित त्या अंकावरती
कोसल नृपती भासत होतां मलिन मृगांकित जसा चंद्रमा
नितांत वत्सल अजराजा तो विलाप दु:खे करू लागला
अचेतन भौतिक लोह असोनी, मृदुल होते तेही तापूनी
देहधारी हा तर मानव कथा तयाची काय कथावी
धैर्य संपले धीर खचला सद्गदित तो अंत:करणी
नितांत वत्सल अजराजा तो
अजराजा इंदुमतीसह उद्यानात विहार करीत असताना अचानक ओढवलेल्या दारुण प्रसंगाने तो हतबुद्ध झाला होता. निस्तेज अशा आपल्या राणीला मांडीवर घेऊन बसलेल्या त्या राजाला एका साध्या नाजूक फुलांच्या माळेच्या स्पर्शाने कधी मृत्यू येऊ शकतो का, असा त्याला प्रश्न पडला होता. त्याबद्दल तो आपल्या दैवालाच दोष देत होता. म्हणत होता, ‘‘लाडके तू बोल ना माझ्याशी! अद्याप तुझ्या कापाळावर प्रणयक्रीडेचे घर्मबिंदू दिसताहेत, पण तूच नाहीशी झालेली आहेस. खरंच या प्राणिमात्राच्या जीवनाच्या अस्थिरतेचा धिक्कार करावासा वाटतो, पण मला एक कळत नाही तू तरी असं का वागतेस गं?’’
दिव्य फुलांच्या हळव्या स्पर्शे प्राण हरपला इंदुमतीचा
दैवाच्या जर मनात येता साधनांची नच उणीव तयाला
संयोग होता तनुशी सुमांचा, समर्थ होती ते प्राण हराया
कोमलतेचा विनाश करण्या, काळ योजितो कोमल आयुधा
एके दिनी मी स्वये देखिली, दंवस्पर्शाने सुकली पद्मिनी
दिव्य फुलांच्या हळव्या स्पर्शे प्राण हरपला इंदुमतीचा
प्राणहारक ही जर माला, वक्षावरती पडली माझ्या
का नच आला मृत्यू मजला? परमेशाची होता मर्जी
मालारूपी वज्राघाते वृक्ष नाही जरी कोसळला
गळून पडली भूमीवरती तदाश्रयीची लता कोमला
दिव्य फुलांच्या हळव्या स्पर्शे प्राण हरपला इंदुमतीचा
एका साध्या फुलांच्या मालेने मृत्यू कसा येऊ शकतो? इंदुमती आपल्याला का सोडून गेली? तिच्याबरोबर आपल्यालाही मृत्यू का आला नाही. या विचारांनी अस्वस्थ झाला आहे. आणि तिला विचारतो आहे.
का गे धरीला सांग अबोला
अपराध माझे किती एक जाहले, केली नाहीस कधी वंचना
आज निरागस दासा तुझिया सोडूनी गेली का गे मजला
समजलीस का मज लबाड ढोंगी, नाही पुसले वा सांगितले
परलोकी तू गेलीस निघुनी, अकल्पित ऐसे काय घडले
का गे धरीला सांग अबोला
मुर्छित मीही झालो होतो, प्राण तुजसवे चाललाच होता
फिरूनी आलो तुझ्या विना गे विरहाचे हे दु:ख सोसण्या?
संचित जरी माझे असेल तैसे भोग भोगतो प्रारब्धाचे
का गे धरीला सांग अबोला
अद्याप तुझिया भाळी दिसती घर्मबिंदू ते प्रणय क्रीडेचे
परी तूच नाहीशी झालीस आता काय करू मी सखये लाडके
धिक्कार असो या अस्थिरतेचा प्राणिमात्राच्या जीवनाचा
का गे धरीला सांग अबोला
अप्रिय तुज ते नाही केले मनी मानसी नाही चिंतिले
सत्य वदतो सखये तुजला नाममात्र मी स्वामी पृथ्वीचा
तुझाच मजला लळा जिव्हाळा तू तर माझी प्रियतम कांता
का गे धरीला सांग अबोला
इंदुमती जणू काही समोर आहे असे त्याला वाटत होते आणि तो तिच्याशी अगतिक होऊन बोलत होता,
‘‘हे इंदुमती, तुझे फुले माळलेले कुरळे केस
वाऱ्यावरती भुरभुरताना पाहून तू परत येशील असे मला वाटते.’’
आता तो तिची विनवणी करायला लागला. तो म्हणाला-
‘‘राणी इंदुमती तू हो ना जागी
हिमालयाच्या खोल गुहेतील, वनस्पती त्या वनौषधी
प्रकाश देती तीमिर राती, जीवनी माझ्या येऊन तैसी
इंदुमती गे सखये राणी दु:ख माझे तू, दूर करी गे
इंदुमती तू हो ना जागी
रात्र होता, मिटल्या पाकळ्या, शांत झाले, भ्रमर गुंजन
ऐशा एका पद्मपरी त्या भुरभुरणाऱ्या कुरळ्या कुंतली
अबोल मुग्ध तव मुख पाहुनी दु:ख मजला होते भारी
इंदुमती तू हो ना जागी
माझे विरहाचे दु:ख पाहून तू म्हणशील- स्वामी, विरह का कोणाला होत नाही का?
प्रिये, चक्रवाक पक्ष्याच्या जोडीला काय, किंवा चंद्र रोहिणीला काय, विरह सोसावाच लागतो; पण राणी त्यांचा ताटातुटीचा काळ संपला की त्यांचे पुनर्मिलन होते गं, पण तू तर कायमची निघून गेलेली आहेस. अगदी पुन्हा कधीही न भेटण्यासाठी- मग मला दु:ख नाही का होणार? सांग?’’
कालचR फिरत होते. घटका पळे पुढे पुढे पळत होती. अजराजा हळूहळू भानावर आला. जणू काही त्याने आता सत्य स्वीकारले. पण, पण अग्नी संस्काराचा विधी करण्याची कल्पनाच त्याला भयभीत करीत होती. कोमल अशा पुष्पशय्येवर ठेवले तरी तिची काया कष्टी होते. असं तिचं हळवं नाजूक शरीर, अग्नीचा दाह कसा काय सहन करणार, या विचाराने तो कासावीस झाला होता.
तो म्हणत होता, ‘‘अगं तुझी ती मैत्रीण, तुझी मेखला. तुला नि:शब्द झालेली पाहून तिचा किणकिणाट थांबला. मला वाटते बहुधा ती तुझ्याबरोबरच आलेली असावी.’’
तो म्हणतो, ‘‘राणी माझं सारं सुख तुझ्याभोवतीच घोटाळत होतं, पण आता तुझ्याबरोबर त्या सुखाचाही अंत झाला आहे. आता जगायचं तरी कसं गं तुझ्याशिवाय? आता सारं सारं काही संपलेलं आहे. सर्वस्वच हरपलं आहे. आणि तू तर स्वर्गात जाण्यास जणू काही उत्सुक झालेली आहेस. तरीही तुझे गुण पशू-पक्ष्यांच्या रूपाने तू मागे ठेवले आहेत.’’
कोकीळ कंठी मधुर कुजन, कलहंसीची मंदगती
हरिणीची ती चंचल दृष्टी विभ्रम मोहक वल्लरींचे
ऐसे आगळे तव गुण सारे ठेविलेस गे मजसाठी मागे
विरह व्यथेने पीडित मजला व्यर्थच सखये धीर देण्या
उपवनातले सारे वृक्ष-वेली पाहून त्याच्या साऱ्या आठवणी दाटून आल्या, आणि तो तिला विचारत होता, ‘‘अगं, तू कशाला जातेस? त्या अशोकवृक्षाला तरुवरांना दुर्लभ असलेला तुझ्या रुणझुणणाऱ्या नूपुरपदांचा, लत्ता प्रहार आठवतो आहे. आणि तो अशोक आता पुष्परूपी अश्रू ढाळून, शोक करतो आहे. आणि तू मात्र अशी निघून चालली आहेस. तुझ्या मनाला पटतं का गं हे अस निष्ठुरपणानं वागणं?
देवलोकी तू जाते कशाला पटते का तुझ्या मनाला
आम्रवृक्ष ही वेल प्रियांगू, ठरविलेस तू युगुल तयांना
विवाह सोहळा सोडून त्यांचा, जाते कशी तू, सांग मला
बरे नव्हे हे तुझे वागणे, शोभत नाही सखये तुजला,
देवलोकी तू जाते कशाला पटते का तुझ्या मनाला
अशोक तरुवर तुझा लाडका, डोहाळे तव पुरवीत होता
फुले तयाची फुलता आता, माळण्या जैसी तुझ्या कुंतला
श्राद्धपुष्पे त्या कुसुमांना मानू कसा मी मला कळेना
देवलोकी तू जाते कशाला पटते का तुझ्या मनाला
तुज अनुसरती बकुलपुष्पे, तुझ्यापरी ते निश्वास टाकती
त्या पुष्पांची दिव्य मेखला, गुंफित होतीस मजसवे बैसूनी
निद्रावश तू का गे झालीस? माला अर्धी अधुरी ठेवूनी
देवलोकी तू जाते कशाला पटते का तुझ्या मनाला
परिवार सख्यांचा तुझा लाडका वाटेकरी तो सुखदु:खाचा
प्रतिपदेच्या चंद्रासम हा बुद्धिमंत तव पुत्र लाडका
प्रेमसागर पती तुझा गं त्यागूनी आम्हा जाते कशाला?
देवलोकी तू जाते कशाला पटते का तुझ्या मनाला’’
इंदुमती परत येणार अशी त्याला आशा वाटत होती, पण आपण त्या कळीकाळापुढे काही करू शकत नाही, हे त्याच्या लक्षात आले आणि तो आपले काय काय घेऊन गेला.. तो आपले सर्वस्वच घेऊन गेला याची त्याला जाणीव झाली. आणि तो म्हणाला-
काय करू वद सखये मजला
रतीक्रीडेचा अस्त जाहला गायन सरले ऋतू निमाले,
वस्त्राभरणे हवी कशाला? मोह तयाचा नाही उरला,
आज माझे शयनगृह सारे चहूबाजूंनी शून्य जाहले
काय करू वद सखये मजला
निर्घृण ऐसा काळ पातला, काय काय माझे घेउनी गेला,
गृहिणी नेली सचिव नेला कलाप्रवीण तो शिष्यही नेला
विश्वासाची सखीही नेली सर्वस्वच माझे घेउनी गेला
काय करू वद सखये मजला
आता तिलांजली देऊन अग्नी संस्कार काय तो करायचा? मग काय? सारं काही शांत शांत. हे मदिराक्षी इंदुमती तू माझे अधरामृत प्राशन केले आहेस आता तुला दु:खाश्रूंनी मलीन असे तिलोदक कसा देऊ गं, तुला आवडेल का ते? हे इंदुमती तुला सरणावर ठेवण्यापेक्षा मला वाटते; आपणच चितेत उडी मारावी. पण मी रघुवंशातला राजा. मलाच शोक आवरता आला नाही, ही गोष्ट माझ्या कुळाला कलंक लावल्यासारखी होईल ना? मग जाऊ दे, तो विचारच नको.
विकल विरही नृपवराचा, करुण ऐसा विलाप ऐकूनी
गहिवरले तरुवर, पक्षी गणही, अश्रू ढाळले पौरजनांनी
अखेरचा तो निरोप घेतला, इंदुमतीचा अजराजांनी
शोकाकुल त्या आप्तेष्टांनी पुष्पमंडित तिला करोनी
चंदनाच्या सरणावरती, अग्नी दिधला बहु कष्टांनी
अखेरचा तो निरोप घेतला, इंदुमतीचा अजराजांनी
अंतिम प्रहरी मध्यरात्रीच्या निस्तेज दिसावा जसा चंद्रमा
तसाच गेला कोसलनृपती इंदुमतीविन राजमहाली
अखेरचा तो निरोप घेतला, इंदुमतीचा अजराजांनी
वशिष्ठ ऋषींनी आपल्या शिष्यामार्फत अजराजाला संदेश दिला- इंदुमतीच्या शाप-उ:शापची कथा सांगितली. समजूत घातली. म्हणाले, ‘‘हे रघुवंशातल्या राजा, अरे मोठे वादळ आले की वृक्ष हालायला लागतात; पण डोंगर स्थिर रहातात. तसाच तू एखाद्या पर्वतासारखा स्थिर राहून आलेल्या प्रसंगाला सामोरा जा. अरे राजा आहेस तू ,राजाला असं गलितगात्र होऊन चालणार नाही. तू समर्थपणे स्वत:ला सांभाळ.’’
सांत्वन केले मुनीवरांनी जन्म-मृत्यूचा अर्थ सांगूनी
शोक करुनी वा अश्रू ढाळूनी- पाठोपाठ तियेच्या जाउनी
कुणी न येई मागे परतुनी येईल कैशी इंदुमतीही
परलोकी त्या जातो प्राणी कर्म जसे तशी गती निराळी
सांत्वन केले मुनीवरांनी जन्म-मृत्यूचा अर्थ सांगुनी
ताटातूट ही निश्चित असता, देहाची अन जीवात्म्याची,
देह सोडुनी जीव निघाला, सांग सुजाणा ताप कशाचा
विकल मनाने जीवन जगणे, उचित न तुजला श्रेष्ठ नृपवरा
सांत्वन केले मुनीवरांनी जन्म-मृत्यूचा अर्थ सांगुनी
सरिता देहडराय