ऑस्करवारी : बॉयहूड- बारा वर्षांचा प्रवास

अ‍ॅण्डी वॉरहॉल या वादग्रस्त कलाकाराचा एक चित्रपट आहे. ‘एम्पायर’ नावाचा. लांबी आठ तासांच्या आसपास. त्यात कलाकार कोण म्हणायचं, तर फक्त एम्पायर स्टेट बिल्डिंग. एका विशिष्ट जागी कॅमेरा लावून सूर्यास्तापासून ते रात्रीच्या एका प्रहरापर्यंत या इमारतीचं केलेलं हे चित्रण. सूर्यास्ताची वेळ, मग काळोख, दिवे लागणं या प्रकारे हे चित्रण पुढे सरकतं. घडतं म्हटलं तर काहीच नाही, पण हे ‘काहीच नाही’, चिकार काळ घडतं. २०१४ मध्ये या चित्रपटाचा एक पूर्ण लांबीचा खेळ करण्यात आला आणि तो पाहताना कंटाळा येणार हे गृहीत धरून गेलेले प्रेक्षकही या वरवर साध्या चित्रपटाच्या ताकदीने गडबडले. हा चित्रपट करतो काय, तर काळाची नोंद ठेवतो. चित्रपटाची काही घडण्याची, घडवण्याची गरज संपली की प्रेक्षक लहान-सहान गोष्टींमध्ये अडकत जातो. इमारतीवरल्या दिव्यांचे पॅटर्न, काचेवरची प्रतिबिंबं, अंधारात दिसणारा इमारतीचा भारदस्त आकार, इतरही. अर्थात, एम्पायर हा एक प्रयोग आहे. चित्रपट हा परिचित आकार, माध्यम वापरत असला तरी तो मानला जातो तो कलाकृती म्हणून. त्याला रिअल वर्ल्ड अ‍ॅप्लिकेशन नाही. मात्र त्या पातळीवर जाऊ शकणारी कलादृष्टी आणि विचार असणारा आणि तो प्रेक्षकांना कळेल अशा पद्धतीने त्यांच्यापर्यंत पोहोचवू शकणारा, मला वाटतं रिचर्ड लिंकलेटर हा एकमेव दिग्दर्शक आज समांतर आणि व्यावसायिक अमेरिकन चित्रपटात कार्यरत असेल. त्यामुळेच, यंदाच्या ऑस्कर स्पर्धेत ‘बर्डमॅन’ खालोखाल महत्त्वाचा चित्रपट म्हणून त्याच्या ‘बॉयहूड’कडे पाहावं लागेल.
काळाला आपल्या चित्रपटात पकडण्याचा लिंकलेटरचा प्रयत्न जुनाच आहे. त्याच्या बीफोर चित्रत्रयीत (बीफोर सनराइज, बीफोर सनसेट, बीफोर मिडनाइट) मध्ये त्याने जेसी आणि सेलीन या दोन पात्रांना आपल्याला नऊ -नऊ वर्षांच्या कालावधीने भेटवलं, मात्र हे अंतर केवळ चित्रपटातल्या काळात नव्हतं, तर चित्रीकरणाच्या काळातही (१९९५/२००४/२०१३) होतं. त्यामुळे व्यक्तिरेखांमधला बदल हा संपूर्ण होता. त्यांच्या वयात, अनुभवात, व्यक्तिमत्त्वात दिसणारा होता. बीफोर मालिका आणि बॉयहूडची तुलना केली, तर असं दिसतं, की बॉयहूडमध्ये या दिग्दर्शकाने एक पाऊल पुढेच टाकलं आहे.
बॉयहूडचा चित्रप्रकार पाहायचा तर त्याला ‘कमिंग ऑफ एज’ चित्रपट म्हणता येईल. म्हणजे बालपण सरून वयात येण्याचा मोठा टप्पा दाखवणारा चित्रपट. मात्र इथलं वयात येणं केवळ कथेपुरतं नाही, तर इथे आपण चित्रपटाच्या नायकाच्या भूमिकेतल्या एलार कोल्ट्रेनला, आपल्या डोळ्यांसमोर वाढताना, मोठं होताना पाहू शकतो. वयाच्या सहाव्या वर्षांपासून ते थेट अठराव्या वर्षांपर्यंत. ते शक्य व्हावं म्हणून चित्रपटाचं शेडय़ूलही २००२ ते २०१३ असं लांबच लांब ठरवलं गेलं, आणि लिंकलेटर आणि त्याच्या कलाकारांनी दरवर्षी थोडा थोडा भाग चित्रित करत चित्रपट पूर्णत्वाला नेला. आपल्यासारख्या, पडद्यावर धावताधावता दहा ते पंचवीस अशी वयाची उडी मारणाऱ्या नायकांचे हिंदी चित्रपट रिचवलेल्या प्रेक्षकांना हे असं काही घडवलं जाऊ शकतं हा एक कल्चर शॉकच आहे, पण कोणत्याही देशात, चित्रपटसृष्टीत या प्रकारचा प्रयोग हा दुर्मीळच ठरावा.
कोल्ट्रेनने रंगवलेली मेसन ईव्हान्स ज्यु. या व्यक्तिरेखेसह एक संपूर्ण कुटुंब वाढताना दिसतं. मेसनची बहीण समॅन्था हिच्या भूमिकेतली लिंकलेटरची मुलगी लोरेली आणि आईबापाच्या भूमिकेतले पॅट्रिशिआ आर्केट (ऑलिविआ इवान्स) आणि बीफोर चित्रत्रयीसह लिंकलेटरच्या चित्रपटात वेळोवेळी दिसणारा इथन हॉक (मेसन इवान्स सि.) या चौघांचं हे कुटुंब आहे. या चारही अभिनेत्यांना या कालावधीत हळूहळू सहजपणे बदलत जाताना पाहणं हा एक अद्भुत प्रकार आहे. त्या दोन पोरांमध्ये झालेला बदल अधिक मूलभूत स्वरूपाचा, त्यांचं व्यक्तिमत्त्व घडवणारा आहे.
आता बारा र्वष चालणारी कथा, म्हणजे घडवणार तरी काय, हा प्रश्नच व्यर्थ आहे, कारण सामान्यत: ज्या प्रकारची गती चित्रपटांना दिली जाते तशी गती, तसं नाटय़ इथे अपेक्षितच नाही. इथे जे नाटय़ आहे, ते वास्तवाशी जोडलेलं, सामान्य माणसांच्या आयुष्यात ज्या प्रकारे ते येऊ शकेल तेवढं आणि तेवढंच. पण त्याला तरी कमी कसं म्हणायचं. सहा वर्षांच्या मुलाचं आपल्या डोळ्यांसमोर एका तरुणात रूपांतर होणं यापेक्षा अधिक नाटय़पूर्ण काय असेल?
असं असूनही, हा माहितीपट नाही. त्याला एक रचना आहे. त्यातल्या व्यक्तिरेखांना एक चढा आलेख आहे. चित्रपटाच्या सुरुवातीला दिसतं ते पॅट्रिशिआ आणि तिची मुलं, यांचं तीन माणसांचं कुटुंब. तिची ओढाताण, तिने पुढलं शिक्षण घ्यायचं ठरवणं आणि आपल्या आईकडे राहायला जाणं. मुलांची बसून गेलेली घडी, त्यातून विस्कटणं आणि एका नव्या जागी ती बसवणं भाग पडणं. पॅट्रिशिआ आणि मेसन सि. हे एकत्र राहत नाहीत आणि पॅट्रिशिआचा त्याच्या निष्काळजीपणावर पूर्ण विश्वास आहे, पण दोघांनाही एकमेकांचं मुलांवर प्रेम आहे हे माहीत आहे आणि हे संबंध टिकावे म्हणून ते जमेल ते सगळं करतात. पुढे या सर्वाच्याच आयुष्यात अनेक स्थित्यंतरं येत जातात, पण नातं टिकवण्याचा प्रयत्नही केला जातो
हे घडताना आपल्याला अमेरिकन आयुष्याची एक छान, साधी झलक मिळत राहते. ज्या काळात हे सारं घडतंय, तो काळही अगदी साध्या तपशिलांमधून नोंदवला जातो. हे तपशीलही अगदी ठळक असण्याची गरज नसते. मेसनने केस वाढवणं, त्याच्या सावत्र वडिलांनी त्याच्या मनाविरुद्ध ते भादरून टाकणं आणि या बदललेल्या लुकला वर्गातल्या एका मुलीची पसंती मिळणं, इतक्या साध्या गोष्टींनीही आपल्याला त्या काळाचा एक संदर्भ तयार होऊ शकतो. आपण या साऱ्या घडण्याला जवळून पाहतो, एखाद्या जवळच्या व्यक्तीचं आयुष्य न्याहाळत असल्याप्रमाणे. अर्थात बारा वर्षे या साऱ्यांना एकत्र सलगपणे पाहिल्याने आणि त्यांच्या आयुष्यातले महत्त्वाचे टप्पे न्याहाळल्याने आपल्याला थेटपणे या व्यक्तिरेखांबद्दलची आणि अप्रत्यक्षपणे एकूणच जगण्याबद्दलची एक दृष्टी तयार होते. यातले मेसन आणि समॅन्था मोठे होऊन जसे बनतात, जे बनतात त्यात त्यांच्या मूळ प्रवृत्तीचा भाग किती? विभक्त कुटुंबाचा त्यांच्या संवेदनशीलतेवर काही परिणाम झाला असेल का? मेसन सि. चा सत्प्रवृत्त अव्यवस्थितपणा आणि पॅट्रिशिआचं मुलांना जपत राहणं नसतं, तर ही मुलं कोणी वेगळीच आली असती का?
आपण हाय कॉन्सेप्ट सायन्स फिक्शन वा फिलॉसॉफिकल वळणाच्या चित्रपटांमधे फ्री विल विरुद्ध डिटर्मिनिझम हा झगडा पाहतो. माणसाला निर्णयाचं स्वातंत्र्य आहे का तो केवळ एका ठरावीक रस्त्यावरच चालू शकतो, हा प्रश्न या चित्रपटांमध्ये महत्त्वाचा आहे. कारण इथे तो कोणत्या कल्पनाविष्काराशी जोडला नसून वास्तवाशी संबंधित आहे. यातल्या मेसन वा समॅन्थाला आपला रस्ता निवडायचं स्वातंत्र्य आहे की ते ज्या परिस्थितीच्या चौकटीत आहेत, ती चौकटच त्याचा रस्ता आखून देतेय असा हा प्रश्न. व्यक्ती आणि समाज यांच्या परस्परसंबंधाचा विचार करायला लावणारा. तोही आपण काही फार नवं करतोय, असा आविर्भाव न आणता.
बॉयहूड ऑस्कर मिळवेल अशा भ्रमात मी नाही, खरं तर त्याला ते मिळालं, तर मला थोडी फसगतच झाल्यासारखं वाटेल. कारण बॉयहूडचं वळण हे व्यावसायिक चित्रपटांचं नसून इंडी नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या इंडिपेंडण्ट सिनेमा या संस्कृतीचं आहे. त्यासाठी ओळखल्या जाणाऱ्या आणि ऑस्करच्या आदल्या रात्री दिल्या जाणाऱ्या इंडिपेंडण्ट स्पिरीट अ‍ॅवॉर्ड्समध्येही बॉयहूडला नॉमिनेशन आहेच आणि ते अ‍ॅवॉर्ड बॉयहूडने मिळवणं, हे ऑस्कर मिळवण्यापेक्षा अधिक योग्य होईल. ऑस्कर ही व्यावसायिक चित्रपटांसाठी दिली जाणारी पारितोषिकं आहेत आणि आशयाबरोबरच व्यावसायिकता दिसणं हे त्या पुरस्कारासाठी आवश्यक वाटतं, जे बॉयहूडमध्ये जवळजवळ नाहीच. पण कोणी असंही विचारू शकतं, की मग या किंवा अशा चित्रपटांना ऑस्कर नामांकन तरी का मिळावं, तर त्याचं उत्तर हे, की नामांकनं ही अनेकदा कामाचा मान ठेवण्यासाठीही असतात. हे दिग्दर्शक महत्त्वाचं काम करतायत आणि ते काम अ‍ॅकेडमी ऑफ मोशन पिक्चर्स अ‍ॅण्ड सायन्सेसने अर्थात हॉलीवूडने ओळखलंय असा त्या नामांकनांचा अर्थ असू शकतो. पुरस्कार जेवढा महत्त्वाचा तेवढंच हे नामांकनही, याबद्दल कोणतीही शंका असू नये.
गणेश मतकरी