यश-अपयश?

आर्टिस्टिक जिमनॅस्टिक्समध्ये एक सतरा वर्षांची मुलगी ऑलिम्पिक्समध्ये प्रथमच आपल्या देशाचं प्रतिनिधित्व करत होती. सुंदर पांढरा ड्रेस घालून आली; पण तिच्या चेहऱ्यावरची भीती जाणवत होती. ती पळत पळत मध्यभागी गेली, पण कदाचित आजूबाजूच्या लोकांमुळे आणि दडपणामुळे थांबली. आणि काहीच न करता, शून्य मार्क्‍स मिळवून परत हताश चेहऱ्याने फिरली. मी विचार करू लागले, किती अवघड असेल या अपयशांना पचवणं. वास्तविक ती ऑलिम्पिक्समध्ये उतरली, कष्ट केल्याशिवाय तिथपर्यंत पोहोचलीच नसती. पण ज्या क्षणाची तिने इतके दिवस तयारी केली त्या क्षणाने मात्र शेवटी साथ दिली नाही. ती नक्कीची खचली असेल. तिचं सांत्वन करायला असतीलच तिचे मित्र-मैत्रिणी, आई-बाबा, कोच वगैरे. कदाचित तिची ती ताकदीने सामोरी जाईल त्या अपयशाला, पण तिच्यामुळे त्या अपयशाचा क्षण मीही त्या क्षणापुरता अनुभवला. असं होतंच ना? एखादं पुस्तक वाचताना नाही का आपणच त्या कथेतलं पात्र आहोत असं वाटू लागतं? माझं तर हमखास असं होतं. थॉमस हार्डीचं ‘टेस ऑफ द डी’उबरविल्स’ (Tess of the D’Ubervilles) हे पुस्तक वाचून झाल्यावर तर कित्येक दिवस माझं नाव मी ‘टेस’ सांगायचे. मग जरी ते पात्र पुरुष असेल जसं ‘कॅच २२’ मधला योसारिअन; तरी मला मी योसारिअन आहे आणि त्याचं सगळं मला समजतंय, तो माझा मित्र का नाहीये असं कित्येक दिवस वाटे. कदाचित अभिनेत्री म्हणून या सवयीचा फायदा होत असावा. पण स्पंजसारखं मधेच असले काही क्षण, भावना लोकांचे हावभाव, बोलण्याची पद्धत शोषून घेणं माझी जुनी सवय आहे. खूप दिवस तळेगावात राहिल्यावर माझ्या लहानपणाच्या सुमित नावाच्या मित्रासारखी मी हसायला लागते. मग आईही हाक मारते ‘‘ए सुमित!’’

तर मी विचार करू लागले ‘यश’ या संकल्पनेचा. अगदी लहान मुलंसुद्धा शाळेत यश-अपयशाला सामोरं जातात, खेळांच्या स्पर्धेत, अभ्यासात, वगैरे. यशस्वी असणं-नसणं सगळ्यांनाच लागू असतं- शाळकरी मुलामुलींपासून, आजी-आजोबापर्यंत. आपणही बोली भाषेत कित्येक वेळा कुणाची ओळख करून देतो ‘हा अगदी यशस्वी व्यवसायिक आहे’ ‘ती अभिनेत्री फार काही यशस्वी म्हणता येणार नाही.’ आणि ‘यशस्वी हो, समृद्ध हो’ असे आशीर्वादही मिळत असतात.

पण यशाबद्दलची मला इंटरेस्टिंग गोष्ट वाटते की खरं म्हणजे यशाला कुठलंच मोजमाप नाही. खूप पैसे, गाडी-बंगला म्हणजे यश का? प्रसिद्ध म्हणजे यश का? मला पाहिजे ते करता येणं म्हणजे यश का? सुंदर प्रेमळ नाती जोडता येणं म्हणजे यश का?

त्या मुलीने आर्टिस्टिक जिमनॅस्टिक्समध्ये सुवर्ण पदक मिळवलं नाही, तिने तर तिच्या मूव्ह्जही पूर्ण केल्या नाहीत, पण खरंच ते अपयश आहे का? तिला होणाऱ्या वेदनांवर ती मात करू शकेल; पण त्यात तिचं यशच नाही का?

मला एवढंच वाटतंय की नेमका यश-अपयशाचा अर्थ आपल्यापुरता काय आहे याचा विचार केला तर या संकल्पनासुद्धा प्रत्येकासाठी वेगळ्याच ठरतील. पण आत्ताच्या स्पर्धात्मक वातावरणात जर या संकल्पनांच्या व्याख्या अशाच एकसारख्या इंटरप्रिट केल्या तर मात्र निराशा अधिक वाढेल.

आइनस्टाइनचं वाक्य आठवलं.

”Everyone is a genius. But if you judge a fish on its ability to climb a tree, it will live its whole life beliving that he is stupid.”

पण एखादा मासा कमी-जास्त वेगाने पोहू शकतो. तो कसा जगतो, हेच जास्त महत्त्वाचं, माझ्या मते तरी. माशांच्या स्पर्धेत एखादा वेगात पोहोला तर त्याला जास्त आयुष्य कळलं का?

आपण माणूस म्हणून परिपूर्ण होत रहाण्याच्या प्रवासात, यश- अपयश पुन्हा पुन: पडताळून पाहिलं, तर वेगवेगळे अर्थबोध होत राहतील. आणि मग यश-अपयश या तशा स्पर्धात्मक असल्यामुळे पर्यायाने ताण  असलेल्या संकल्पना गळून पडतील आणि (एकदाचे) आपण आनंदात, शोधात, प्रसन्न जगू शकू- जसा तो मासा निळ्याशार पाण्यात डुंबत राहील.

म्हणजे काही मिळाल्याचा आनंद, काही गमवल्याचे दु:ख न होण्याची अपेक्षा नाही, पण त्या आनंदात, दु:खात आपल्या आयुषाचं फुलणं अथवा कोमेजणं असणार, त्याला तोलणारी कुठली ठरावीक यश-अपयशाची व्याख्या नाही. कदाचित तसं झालं तरच निकोप स्पर्धाही असू शकेल, निर्मितीची शक्यता असू शकेल, माझा-माझा खेळ सुधारण्याची वृत्ती असू शकेल-आपोआपच परिणाम बरा होईल बहुतेक.

पुन्हा यातच यश आहे, असं कोणीतरी म्हणणारंच – म्हणजे आपण निर्माण केलेल्या जगात या संकल्पना निर्माण झाल्यामुळे कदाचित त्यांच्यातून सुटका मिळणं अवघडच. पण प्रयत्नात राहिलो तर एक दिवस वेगळा असेल- कदाचित.
नेहा महाजन – response.lokprabha@expressindia.com