सुफळ संगीतचित्रत्रयी!

बॉलीवूडचा प्रत्येक चित्रपट सांगीतिक विनोदपट असला, तरी इतर जगात पाहावेच असे सुमारे १० ते १२ उत्तम संगीत चित्रपट दरवर्षी दाखल होत असतात. आजच्या यू टय़ूब युगात, संगीत संग्रहाचे महत्त्व आटण्याच्या काळात आणि संगीत कलाकारांचे पारंपरिक सेलिब्रेटीपद खालसा होण्याच्या कालखंडात सांगीतिकांचे रूपडेही बदलत गेले आहे. जुन्या उदाहरणांची संख्या अफाट आहे, पण संगीतावर अजोड भक्ती असलेली कहाणी (हाय फिडीलिटी), संगीत प्रेमकथा (निक अ‍ॅण्ड नोरा’ज इन्फिनेट प्लेलिस्ट), गायक कलाकारांवरचे चरित्रपट (वॉक द लाइनपासून माइल्स अहेडपर्यंत अगणित), जुन्याच अभिजात गोष्टींचे रूपांतर (मामामिया) आदी एमटीव्ही आगमनानंतरच्या काळातील या चित्रपटांचे महत्त्व भरपूर आहे.

एमटीव्हीने एकेकाळी जगातील सर्व खंडांतील संगीताला एका छत्राखाली आणले होते. ते काम त्याहून अधिक वेगाने आज यू-टय़ूबचे माध्यम करीत आहे. या माध्यमाने संगीतविश्वाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोनच ३६० अंशात बदलून टाकला. आज संगीत सहज उपलब्ध असल्याने लोकांची विकत घेऊन ऐकण्याची सवय हरविलेली असताना आणि व्हायरल व्हिडीओने कुणालाही संगीतप्रसार-प्रचार करत संगीतस्टार होण्याची संधी असताना म्यूझिकल्सचा दिमाख पूर्वीइतका जराही राहिलेला नाही. या धर्तीवर जॉन कार्नी यांनी त्यांच्या आयरिश-अमेरिकी चित्रपटांमधून सातत्याने पारंपरिक संगीतप्रेमाचा आधार घेत संगीतविश्वाच्या बदलत्या पातळीशी आणि प्रवाहाशी फटकून संगीतिका दिल्या आहेत.

त्यांच्या ‘वन्स’ (२००८)मध्ये दोन बिथरलेल्या जिवांची संगीतभूक चित्रपटभर पसरलेली आहे.  प्रेमकथेपासून फटकून वेगळे काढून पाहणाऱ्याला संगीतानंदाचा प्रचंड मोठा साठा हा चित्रपट करून देतो. हाच प्रकार भिन्नरीत्या ‘बिगिन अगेन’ (२०१५) चित्रपटात पाहायला मिळतो. संगीत कंपन्यांसाठी टॅलेण्ट हण्ट शोधून काढणारा मात्र आता करिअर संपलेला निर्माता एका हौशी गायिकेला घडविण्याच्या प्रक्रियेत स्वत:ला सावरतो, त्याची संगीतप्रेमाची अशक्य कहाणी बिगिन अगेनमध्ये आली आहे. बिगिन अगेन चित्रपटानंतर जॉन कार्नी आणि त्याच्या संगीतपटांची निश्चित अशी वैशिष्टय़े गडद व्हायला लागली. जगात कधीही सहज भेटू शकणार नाहीत अशा व्यक्ती केवळ संगीताच्या आधारे एकमेकांशी ओळख करून घेतात. या व्यक्तिरेखांच्या वास्तव आयुष्याचा सूर बिघडलेला असला, तरी त्यांना प्रत्यक्ष त्यांच्या गाण्यांच्या निर्मिती आधारे त्यावर मात करता येणे शक्य होते. त्या व्यक्तिरेखा स्वअर्जित दु:खांना विसरून सूरनिर्मितीच्या वाटांवर जगताना सावरत जातात. प्रत्यक्ष गाणी चाल आणि शब्दांआधारे बनण्याची प्रक्रिया वाद्यांसह आणि चित्रपटातील कथेनुरूप इथे पाहायला मिळते. संगीत किती मोठय़ा पातळीवर जगणे बदलू शकते, याचा विकासात्मक आलेख चित्रभर उमटत राहतो. कार्नीच्या प्रेक्षकाला दरवेळी आपण आत्तापर्यंत पाहिलेल्या संगीतपटांच्या आणि संगीत प्रेमपटांच्या नियमांनुसार न जाणारा चित्रपट अनुभवायला हमखास मिळतो. मुख्य प्रवाहातला सिनेमा न करूनही  ‘वन्स’ या चित्रपटातील गाण्याला मिळालेले ऑस्कर आणि ‘बिगिन अगेन’च्या गाण्याला मिळालेले ऑस्करचे नामांकन, त्याच्या गंभीर कामाला पोचपावती देणारे आहे. नुकताच आलेला त्याचा ‘सिंग स्ट्रीट’ त्याच्या वन्सपासून सुरू झालेल्या संगीतपटांच्या मालिकेमुळे एकप्रकारे संगीतचित्रत्रयीच पूर्ण करणारा आहे. त्याच्या चित्रपटांची सारी सांगीतिक वैशिष्टय़े यात आली आहेतच. पण त्यातही अनेक नव्या गोष्टींची भर आहे, ज्यासाठी चित्रपट इथे नमूद होणे गरजेचे वाटते.

जगभरामध्ये १९८०च्या दशकांत एमटीव्ही आले असले, तरी भारतात त्यासाठी दशक जावे लागले. पण एमटीव्ही आल्यानंतर एक अख्खी पिढी संगीतविश्वकोश हाती लागल्याच्या श्रवणानंदात बुडाली. त्यांचे संगीताचे मत आणि जाणिवा भावुकतेपलीकडे स्वरसुखाला महत्त्व देणाऱ्या होत्या. त्यामुळे आदल्या पिढीने कितीही टीका केली, तरी एमटीव्हीच्या मुक्तविश्वात आपापल्या प्रभावांना शोधण्याची धडपड एका पिढीने उत्तमरीत्या केली. गंमत म्हणजे हा प्रकार जगात सगळ्याच भागांत सारख्याच प्रमाणात झाला. आर्यलडमधील एका वस्तीत राहणाऱ्या तरुणांमध्ये एमटीव्हीचा १९९०च्या दशकातील प्रभाव जॉन कार्नी यांच्या ‘सिंग स्ट्रीट’ या ताज्या चित्रपटाचा विषय आहे. त्याच्या आधीच्या चित्रपटांना अनुभवलेल्यांना ही सांगीतिक मेजवानी आहे. अन् इतरांसाठी आधीच्या चित्रपटांकडे जाण्याची सुकर वाट.

चित्रपटाची गोष्ट साधी आहे. डब्लिनलगतच्या उपभागात राहणाऱ्या कॉनर (फर्डिया वॉल्श पिलो) या पौगंडावस्थेतील मुलाची. हा गिटारवादक आहे, अन् तोडक्यामोडक्या शब्दांना जुळवून पाहता पाहता संपूर्ण गाणे तयार करण्याची त्याची हातोटी आहे. त्याचा कॉलेजात जाणारा भाऊ एमटीव्हीने आणलेल्या अमेरिकी आणि जागतिक संगीताचा दर्दी श्रोता आहे. अन् एमटीव्हीवरील ‘व्हिडीओ साँग’च्या आधारे लोकप्रिय होणाऱ्या संगीतातील जादूची ओळख त्याला करून देणारा आहे.

चित्रपट सुरू होतानाच देशातील आर्थिक मंदीची अन् बेरोजगारीची चाहूल कॉनरला लागते. महागडे शुल्क आकारणाऱ्या शाळेऐवजी सरकार व चर्चने केलेल्या शिक्षणसंस्थेत त्याची रवानगी होते. येथे विद्यार्थ्यांपासून शिक्षकांच्या हेटाळणीशी परिचित झालेला असताना त्याला एक उपद्व्यापी मित्र भेटतो. त्याची पूर्ण ओळख होत नाही तोच, त्याला आपल्याहून कैक वर्षे मोठी असलेली तरुणी रफिना (ल्यूसी बॉयण्टन) शाळेजवळ उभी असलेली दिसते.

या रफिनाच्या सौंदर्याने तो इतका भारावून जातो, की थेट तिला ‘माझ्या म्यूझिक बँडसाठी मॉडेल म्हणून काम करशील का?’ असा प्रस्ताव देऊन येतो. मॉडेल म्हणून काम करणारी ही तरुणी त्याच्या या प्रस्तावाला तातडीने स्वीकारते. पण आता कॉनरची पुरती पंचाईत होते. कारण गाता, वाजवता येत असले, तरी त्याचा कुठलाच बँड नसतो. मग उपद्व्यापी मित्राला हाताशी धरून तो नुकत्याच आवडलेल्या मुलीला एमटीव्हीसारख्या व्हिडीओमध्ये चित्रित करण्याच्या प्रेरणेने बँड उभारतो. हा चित्रपटातील अफाट गमतीचा प्रकार आहे. उपद्व्यापी मित्र त्या नवख्या बँडचा मॅनेजर आणि कॅमेरामन बनतो. घराजवळच्या परिसरातच पहिला म्यूझिक व्हिडीओ शूट केला जातो. पण त्यात काही गंमत येत नाही. तरीही बँडनिर्मितीनंतर कॉनरचे आयुष्य अंतर्बाह्य़ बदलून जाते. रफिनाच्या प्रेमात पडलेला असताना त्याचे कौटुंबिक वातावरण आणखी घसरणीकडे चालले असते. त्यात आनंद इतकाच असतो की, भाऊ त्याच्या गाण्यांचा पहिला टीकाकार असला तरी त्याला उत्तम सांगीतिक श्रवणाची दीक्षा देतो. मग त्या ऐकलेल्या गाण्यांच्या प्रभावावर आणि आयुष्यात घडणाऱ्या घटनांवर त्याची आपल्या बँडसोबत संगीतनिर्मितीची प्रक्रिया सुरू होते. चित्रपटात घडणारे प्रसंग, कथानक त्याचे आगामी गाण्यांचे भाग बनतात. रफिना आणि त्याची पुढे न जाऊ शकणारी ओळखही वाढू लागते.

चित्रपटामध्ये येतात ते १९८० ते ९० या दशकामध्ये तयार झालेल्या संगीताचे संदर्भावर संदर्भ. कधी ते गाण्यांमधून तर कधी चर्चामधून. डुरान डुरान, द जॅम, द क्युअर या बँडनी त्या काळात लोकप्रिय केलेली गाणी येथे वापरण्यात आली आहेत. अन् त्या प्रभावांना धरून नवी गाणी तयार करण्यात आली आहेत. या गाण्यांच्या शब्दांपासून ते कॉर्डजुळणीपर्यंतची प्रक्रिया पाहण्याची मौज चित्रपटात पाहायला मिळते.

कॉनरच्या घरामध्ये आई-वडिलांचे भांडण सुरू असलेला एक प्रसंग चितारण्यात आला आहे. त्या भांडणातील तपशील डावलण्यावर उतारा म्हणून तिघा भावंडांनी दार बंद करून संगीत ऐकण्याचा प्रसंग विशेष पाहण्याजोगा आहे. संगीतात दु:खाला हरविण्याची ताकद असल्याचे एरव्ही ‘बोलघेवडे’पण येथे प्रत्यक्ष साकारताना दिग्दर्शकाची अन् अभिनेत्यांची कसोटी लागली आहे. एका बाजूला कॉनरचे तुटणे, त्याच्या भावाने सांगितलेल्या संगीत प्रभावळींना अनुभवत संगीत निर्मिती करणे हे कार्नी यांच्या आधीच्या चित्रपटाशी अधिक समान वळणांवर जाणारे आहे. पण पात्रांच्या अशक्य वाटू शकणाऱ्या प्रेमकहाणीला प्रेक्षकांनी योजलेल्या अपेक्षित वाटेवर न्यायचे नाही, हा दिग्दर्शक कार्नी यांचा शिरस्ता येथे थोडय़ा प्रमाणात बदलण्यात आला आहे. गंमत आहे याशिवाय ती म्हणजे कार्नीचे सिनेमे हे फार पठडीबाहेरचे म्हणता येणार नसले, तरी त्यातील कथानकापासून व्यक्तिरेखांपर्यंत असलेली सांगीतिक ऊर्जा चित्रपटाला इतर संगीत चित्रपटांपासून वेगळे काढते. वर्षांतला सर्वोत्तम चित्रपट अनुभव त्याचे चित्रपट पाहिल्यानंतर गाठीशी येतो. अन् गेल्या सलग तीन चित्रपटांमध्ये तो कायम राहिलेला आहे. रिचर्ड लिंकलेटरच्या ‘बिफोर सनराइज’नंतर आलेल्या चित्रपटांशी तुलना करता येईल इतकी ही सुंदर चित्रत्रयी आहे. फक्त वेगळेपणा इतकाच की, सांगीतिक बाजूने सशक्त, सुफळ आणि संपूर्ण असा तिचा बाज आहे. या चित्रपटांतील प्रत्येक प्रसंग, संदर्भ हा विस्मृत होण्याची अंमळ शक्यता राखत नाही. आपल्या चित्रगृहात कार्नीच्या ‘बिगिन अगेन’प्रमाणे हा सिनेमा लागणार नाही. तरी सापडेल त्या मार्गाने अजिबातच चुकवू नये असा हा वर्षांतील देखणा चित्रपट आहे.

आणखी एक आजचा संगीतपट

ज्यांना कार्नीचा पारंपरिक सांगीतिक रोमान्सच्या जवळ जाणारा चित्रपट आवडेल त्यांच्यासाठी आजच्या संगीतजगतातील कला-अकला क्षेत्राला चित्रपटात बांधणारा उत्तम चित्रपट नुकताच दाखल झाला आहे. ‘पॉप स्टार : नेव्हर स्टॉप नेव्हर स्टॉपिंग’ हा चित्रप्रकारांचे कडबोळे केलेला काहीसा विचित्र चित्रपट आहे. सर्वोच्च पदी पोहोचलेल्या गायकाच्या जगण्यावर कलाबाह्य़ घटनांची आक्रमणे दाखवत सेलिब्रेटी पदाची खिल्ली उडविणारी ही मॉक्युमेण्ट्री जातकुळीची फिल्म यापुढील विनोदी सांगीतिकांचा आधार ठरू शकेल. यातील जग हे एमटीव्हीचे नाही, तर यू-टय़ूबोत्तर कालावधीतले आजचे आहे. गायकाचा उदय-अस्त असलेल्या फॉम्र्युल्यांना कुरवाळून तो भलत्या वाटेवर वळतो. प्रसिद्धीसाठी हापापलेले सेलिब्रेटी, त्यांचे कचकडय़ाचे जग आणि समकालीन संगीतविश्वाच्या स्थितीवर आणि चाहत्यांच्या तऱ्हेवाईकपणावर भरपूर बोलणारा हा चित्रपट आजच्या कोलाहलयुक्त सांगीतिक जगण्याचे प्रतिनिधित्व करतो.
पंकज भोसले – response.lokprabha@expressindia.com