सध्या मोबाइल विकत घ्यायला गेल्यावर विक्रेता आपल्याला आवर्जून सांगतो. या मोबाइलची स्क्रीन ‘‘कॉर्निग गोरिला ग्लासने’’ बनवलेली आहे. या काचेवर गोरिलाने नखाने खरवडलं तरीही यावर एकही चरा उमटणार नाही. मोबाइलच्या संदर्भात वापरला जाणारा हा शब्द सर्वसामान्यांच्या आता परिचयाचा झालाय. त्यातील ‘गोरिला ग्लास’ म्हणजे काय ते पण नीट कळलंय, पण कॉर्निग म्हणजे काय, हा प्रश्न मला छळत होता. कॉर्निग ग्लास म्युझियम पाहिल्यावर या प्रश्नाचं उत्तर सापडलं.
अमेरिकेत गेल्यावर नायगरा धबधबा पाहायला जाणार होतो. न्यूयॉर्क ते नायगरा हा ६ ते ८ तासांचा प्रवास सलग न करता मध्ये एखादं ठिकाण पाहावं असं ठरवलं तेव्हा माझ्या अमेरिकेत राहणाऱ्या बहिणीने ‘कॉर्निग ग्लास म्युझियमचा’ पर्याय सुचवला. अमेरिकेतील न्यूयॉर्क राज्यात कॉर्निग नावाचं एक टुमदार खेडं आहे. चारही बाजूंनी हिरव्यागार डोंगरांनी वेढलेलं हे खेडं एखाद्या बाऊलमध्ये ठेवल्यासारखं दिसत होतं. या शांत खेडय़ात १८६८ मध्ये खळबळ उडाली. हे खेडं झोपेतून जागं झालं आणि एक औद्योगिक नगरी म्हणून नावारूपाला आलं. गेली १४६ र्वष ‘कॉर्निग ग्लास इन्कॉर्पोरेशनचं’ मुख्य कार्यालय आणि रिसर्च सेंटर कॉर्निग गावातच आहे. इ.स.१८५१ आमोरी हॉगटन यांनी ‘कॉर्निग ग्लास फॅक्टरीची’ स्थापना केली. त्यानंतर आजपर्यंत कंपनीने अनेक चढ-उतार पाहिले. पण गेली १५० हून जास्त र्वष टिकून राहिलेल्या या कंपनीचं रहस्य त्यांच्या रिसर्च लॅबला जातं. इ.स. १९०८ मध्ये कंपनीने रिसर्च लॅबची स्थापना केली. एडिसनच्या बल्बसाठी लागणारी काच बनविण्यापासून ते आजच्या टेलिव्हिजनची टय़ूब, बोरोसिल ग्लास, ऑप्टिकल फायबर, सिरॅमिक ग्लास, एलसीडी ग्लास, कॉर्निग गोरिला ग्लासपर्यंत आपलं जीवनमान बदलून टाकणारे शोध या कंपनीच्या खात्यावर जमा आहेत.
कॉर्निग म्युझियम आठवडय़ाचे सातही दिवस चालू असतं. एकदा काढलेलं तिकीट दोन दिवसांसाठी चालतं आणि १९ वर्षांखालील मुलांना मोफत प्रवेश आहे. अमेरिकेतील जवळपासच्या शहरापासून कॉर्निगचं अंतर पाहता तिथे पोहोचायला दुपार होतेच. त्यानंतर दोन-तीन तासांत म्युझियम बघून होत नाही म्हणून ही सोय केलीय. तिकीट काढून आत शिरल्यावर समोरच एक अवाढव्य काच लावलीय. त्यावर काचेसंबंधी जागतिक साहित्यात आलेली अनेक वचनं उधृत केलेली आहेत. त्यातील ”Don’t throw stones at your neighboures if your own windows are Glass” हे बेंजामिन फ्रँकलिनने १७७४ साली लिहिलेलं वचन वाचून तर मी चाटच पडलो. हे वाक्य म्हणजे आपल्या हमराज चित्रपटातला राजकुमारचा प्रसिद्ध डॉयलॉग ‘‘जिनके घर शिशे के होते है वो दुसरों पर पत्थर नहीं फेका करते.’’ हिंदी सिनेमाच्या उचलेगिरीला सलाम करून पुढे पाहायला सुरुवात केली. 
याशिवाय दर तासाला इथे काचेशी संबंधित विविध प्रात्यक्षिकं दाखवली जातात. त्यासाठी वेगवेगळी दालनं आहेत. ‘ब्रेकिंग द ग्लास’ या प्रात्यक्षिकात प्रेक्षकातल्या एखाद्याला बोलवून त्याच्याकडून वेगवेगळ्या प्रकारच्या काचा फोडून घेतात. ती फोडण्यासाठी लागलेला जोर, त्याच्या तुकडय़ांचा आकार, त्यामागील कारणं, शास्त्र समजावून दिली जातात. यातून वेगवेगळ्या उपयोगांसाठी काचा बनवताना त्यात कसे बदल होत गेले याची माहिती देतात. ‘फ्लेमवर्क डेमो’ या शोमधील कलाकार काचेची छोटीशी कांडी तापवून त्याच्या छोटय़ा वस्तू बनवतात. वस्तू बनवताना ते आपल्याला माहितीही देत असतात. आम्ही पाहिलेल्या प्रात्यक्षिकात त्याने चार सेमी उंचीचा पेंग्विन बनवला होता. यातील कलाकार त्या मानाने नवखे म्हणजे पाच ते दहा वर्षांचा अनुभव असलेले असतात. पण ‘हॉट ग्लास शो’ या शोमधले कलाकार २५ ते ३० वर्षांचा अनुभव असलेले असतात. या शोसाठी एक खास मिनी थिएटर बनवलेलं आहे. स्टेजवर काचेचा रस तापवण्यासाठीची भट्टी व इतर सामुग्री ठेवलेली असते. कलाकार स्टेजवर आल्यावर निवेदिका त्याची त्याच्या अनुभवाची आणि त्याला मिळालेल्या पारितोषिकांची माहिती देते. त्यानंतर तो कलाकार भट्टीत तापत असलेल्या काचेच्या रसाचा गोळा एका धातूच्या नळीभोवती गुंडाळून बाहेर काढतो. त्या नळीत फुंकर मारून त्याला हवा तसा आकार देतो. त्याच वेळी तो नळी हवेत किंवा समोरच्या टेबलावर ठेवून त्याला सर्व बाजूंनी हवा तसा आकार देतो. हे करत असताना काचेचं तापमान कमी होतं, मग तो आकार आलेला गोळा पुन्हा भट्टीत टाकतात. काच मऊ झाली की सुबक आकार (फाइन टच) दिला जातो. मग वेगवेगळ्या रंगांची ऑक्साइड्स वापरून त्या काचेत रंग भरण्यासाठी परत भट्टीत टाकतात. या सर्व क्रिया तो कलाकार इतक्या सहजतेने करत होता की, असं वाटत होतं हे सगळं करणं किती सोपं आहे. पण काचेची पारंपरिक पद्धतीने भांडी बनवण्याची कला अतिशय क्लिष्ट आहे. काचेचा रस योग्य प्रमाणात तापवणं, त्याला आकार देणं हे मातीची भांडी बनवण्यापेक्षाही कठीण काम आहे. हा सर्व निर्मिती सोहळा नीट पाहता यावा यासाठी ठिकठिकाणी, अगदी भट्टीतही कॅमेरे लावलेले आहेत. थेटरमध्ये लावलेला स्क्रीन आणि निवेदिकेने दिलेली त्या निर्मिती प्रक्रियेची शानदार माहिती यामुळे हा शो ठसा उमटवून जातो. या कलाकारांनी बनवलेल्या कलाकृती विकतही मिळतात. चौथा शो हा ‘ऑप्टिकल फायबरवर’ आहे. कॉर्निगने लावलेल्या या शोधामुळे दूरसंचार आणि माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रात मोठी क्रांती झाली. त्या सगळ्या प्रक्रियेबद्दल सांगणारा हा शो मात्र खूपच टेक्निकल होता.
म्युझियम पाहून झाल्यावर बाहेर पडण्याअगोदर डिझाइन आणि सजेशन रूम आहे. येथे कागद, विविध रंग, कॉम्प्युटर्स ठेवलेले आहे. म्युझियम पाहून जर एखाद्याला काही कल्पना सुचली तर त्याने ती येथील कागदावर/कॉम्प्युटर्सवर उतरवावी, असं आवाहन तिथे केलं जातं. तसंच ‘मेक युवर ओन ग्लास’ या कार्यशाळेत भाग घेऊन आपण तज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली काचेची वस्तू बनवून घरी नेऊ शकतो. म्युझियममधील शेवटचं दालन हे विक्रीचं दालन आहे. यात एक डॉलरपासून लाखभर डॉलर्सच्या काचेच्या वस्तू ठेवलेल्या आहेत. त्यातील वस्तूंच वैविध्य पाहिलं की पुन्हा एकदा जाणीव होते की काचेने आपलं जीवन कसं व्यापून टाकलंय.
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
