खेळांचा महाराजा!

व्यावसायिक स्पर्धेचा प्रयत्न!
हौशी खेळाडूंकरिताच ऑलिम्पिक सामने असल्यामुळे अनेक व्यावसायिक खेळाडूंना आपल्याला या सामन्यांमध्ये भाग घेता आला नाही याची खंत वाटत होती. या खेळाडूंना त्यांचे कौशल्य दाखविण्याची संधी मिळावी म्हणून सर टय़ुरीन लिप्टन यांनी १९०९ मध्ये स्वत:च्या नावाने आंतर क्लब स्तरावर स्पर्धा आयोजित केली. प्रत्येक देशाच्या एकाच क्लबला त्यामध्ये संधी देण्यात आली. या स्पर्धेला पहिल्या विश्वचषक स्पर्धेसारखे स्थान मिळाले. इटली, जर्मनी, स्वित्र्झलड आदी देशांनी आपले संघ पाठविले. लिप्टन हे अतिशय जिद्दी संघटक होते. इंग्लंडने आपला संघ पाठविण्यास नकार दिल्यानंतर लिप्टन यांनी इंग्लंडमधील दरहॅम कौंटीमधील वेस्ट ऑकलंड या व्यावसायिक संघास पाचारण केले व इंग्लंडच्या संघटकांची खिल्लीच उडविली. जगातील अनेक अव्वल दर्जाच्या व्यावसायिक संघाच्या सहभागामुळे ही स्पर्धा अतिशय यशस्वी ठरली. प्रेक्षकांनी या स्पर्धेस उचलून घेतले. वेस्ट ऑकलंड संघाने ही स्पर्धा जिंकली. त्यानंतर पुन्हा दोन वर्षांनी लिप्टन यांनी ही स्पर्धा पुन्हा आयोजित केली. या वेळीही वेस्ट ऑकलंड संघ विजेता ठरला.
फिफाने १९१४ मध्ये ऑलिम्पिक स्पर्धेतील फुटबॉल सामन्यांना हौशी खेळाडूंच्या विश्वचषकाचा दर्जा दिला व या सामन्यांच्या आयोजनाची जबाबदारीही स्वीकारली. त्यामुळे आंतरखंडीय स्पर्धेस चालना मिळाली. १९२० मध्ये झालेल्या ऑलिम्पिक स्पर्धेत युरोपातील तेरा देशांबरोबरच इजिप्तनेही भाग घेतला. बेल्जियमने या स्पर्धेत अजिंक्यपद पटकाविले. १९२४ व १९२८ च्या ऑलिम्पिक स्पर्धामध्ये उरुग्वे संघाने विजेतेपद पटकावीत आपल्या कामगिरीचा ठसा उमटविला. या दोन्ही स्पर्धाना हौशी स्पर्धकांच्या विश्वचषक स्पर्धेचा दर्जा लाभला असल्यामुळे उरुग्वेची कामगिरी ऐतिहासिकच ठरली. १९२४ पासून फिफाच्या व्यावसायिक फुटबॉल युगास प्रारंभ झाला.

विश्वचषक स्पर्धेस प्रारंभ!
हौशी खेळाडूंच्या दोन्ही स्पर्धा यशस्वी ठरल्यामुळे फिफाने स्वतंत्र विश्वचषक स्पर्धा घेण्याचा निर्णय घेतला. २८ मे १९२८ रोजी अ‍ॅमस्टरडॅम येथे झालेल्या फिफाच्या आमसभेत या निर्णयावर अधिकृत मोहोर नोंदविण्यात आली. या व्यावसायिक स्पर्धेचे श्रेय अर्थातच फिफाचे मुत्सद्दी अध्यक्ष ज्युलीस रेमे यांनाच द्यावे लागेल. दोन वेळा हौशी खेळाडूंचा विश्वचषक जिंकणाऱ्या उरुग्वेने फिफाच्या पहिल्या व्यावसायिक स्पर्धेच्या संयोजनासाठी आग्रह धरला. त्यांच्या देशाचा स्थापनेचा शतकोत्तर महोत्सव म्हणून आपल्याला ही संधी मिळावी म्हणून त्यांनी रेमे यांच्यासह अनेक पदाधिकाऱ्यांना साकडे घातले. फिफानेही त्यांची ही विनंती मान्य करीत पहिली फिफा विश्वचषक स्पर्धा आयोजित करण्याची संधी उरुग्वेला दिली. मात्र हा देश अन्य युरोपियन देशांपासून खूपच लांब होता. तेथे जायचे म्हणजे खूप प्रवास करावा लागणार या कारणास्तव अनेक युरोपियन देशांनी भाग घेण्याबाबत कुरकुर केली. रिमे यांनीही अनेक वेळा युरोपियन देशांच्या संघटकांशी संपर्क साधला. स्पर्धा दोन महिन्यांवर आली तरी सहभागी देशांबाबत फारशी अनुकूलता दिसत नव्हती. रिमे यांनी पुन्हा जोरदार प्रयत्न केले. अखेर दक्षिण अमेरिकेतील सात देश, युरोपातील चार देश, उत्तर अमेरिकेतील दोन देश अशा तेरा संघांनी या स्पर्धेत भाग घेतला. या संघांच्या सहभागामुळे संयोजकांबरोबरच उरुग्वेतील प्रेक्षकांमध्ये विलक्षण उत्साह दिसून आला. त्यांना सामन्यांबाबत कमालीची उत्सुकता वाटत होती. १३ जुलै १९३० रोजी विश्वचषकाचा पहिला सामना खेळला गेला. एकाच दिवशी लागोपाठ दोन सामने खेळविण्यात आले. पहिल्या सामन्यात फ्रान्सने मेक्सिकोवर ४-१ अशी मात केली. दुसऱ्या सामन्यात अमेरिकेने बेल्जियमवर ३-० असा विजय मिळविला. विश्वचषकातील पहिला गोल नोंदविण्याचा मान फ्रान्सच्या ल्युसियन लॉरेन्ट याने मिळविला. अतिशय उत्साहपूर्ण वातावरणात झालेल्या या स्पर्धेच्या अंतिम सामन्यास तब्बल ९३ हजार प्रेक्षक उपस्थित होते. यजमान उरुग्वेने अर्जेन्टिनास ४-२ असे पराभूत करीत पहिला फिफा विश्वचषक जिंकण्याचा मान मिळविला.
लॉस एंजेलिस येथे १९३२ मध्ये झालेल्या ऑलिम्पिक स्पर्धेत फुटबॉलचा समावेश करण्यास अमेरिकेने नकार दिला. कारण काय तर तेथील प्रेक्षकांना हा फुटबॉल आवडत नाही. फिफा व आंतरराष्ट्रीय ऑलिम्पिक समिती (आयओसी) यांच्यातही व्यावसायिक खेळाडूंच्या समावेशावरून वाद झाला. त्यामुळे ऑलिम्पिकमधून फुटबॉलला वगळण्यात आले. अमेरिकन संघटकांची शिष्टाई यशस्वी ठरली. मात्र १९३६च्या ऑलिम्पिकमध्ये पुन्हा फुटबॉलचा समावेश करण्यात आला.

महायुद्धाचे सावट!
विश्वचषकाची व्याप्ती वाढली तरी आंतरखंडीय स्पर्धा म्हणजे लांबचा प्रवास करावा लागणार होता. जसे युरोपियन देश दक्षिण अमेरिकेतील स्पर्धेत भाग घेण्यासाठी लांबचा प्रवास करण्यास तयार नव्हते, तसाच अनुभव दक्षिण अमेरिकन देशांबाबतही पाहावयास मिळाला. अमेरिकन देशही युरोपातील देशांमध्ये होणाऱ्या स्पर्धेस जाण्याबाबत फारसे उत्सुक नव्हते. त्यातच दुसऱ्या महायुद्धामुळे सगळ्याच हालचाली मंदावल्या. १९४२ व १९४६ मध्ये होणाऱ्या विश्वचषक स्पर्धा या महायुद्धामुळे रद्द झाल्या. १९५० ची विश्वचषक स्पर्धा आयोजित करण्याचा मान ब्राझील संघास मिळाला. १९२० पासून विश्वचषक स्पर्धेपासून दूर राहणाऱ्या इंग्लंडनेही ब्राझीलमधील स्पर्धेस संघ पाठविला. अगोदरच्या दोन स्पर्धावर बहिष्कार घालणाऱ्या उरुग्वेनेही ब्राझीलमधील स्पर्धेत भाग घेतला. एवढेच नव्हे तर त्यांनी अंतिम लढतीत ब्राझीलवर मात करीत फुटबॉलमधील हुकमत पुन्हा सिद्ध केली. या स्पर्धेनंतर फुटबॉलची लोकप्रियता वाढतच गेली. दर चार वर्षांनी होणाऱ्या या स्पर्धेचा प्रसार जगाच्या कानाकोपऱ्यात गेला. २००२च्या विश्वचषक स्पर्धेच्या पात्रता स्पर्धेत दोनशे देशांच्या संघांनी भाग घेतला यावरूनच या खेळाच्या लोकप्रियतेचा प्रत्यय येऊ शकेल. या दरम्यान युरोपियन स्पर्धा, आंतरखंडीय स्पर्धा, आशियाई स्पर्धा आदी स्पर्धाच्याही आयोजनास प्रारंभ झाला व खऱ्या अर्थाने हा खेळ जागतिक क्रीडा प्रकार झाला.
आजपर्यंत ब्राझीलने विश्वचषक स्पर्धेत वर्चस्व गाजविले आहे. त्यांनी पाच वेळा ही स्पर्धा जिंकली आहे. प्रत्येक विश्वचषक स्पर्धेत भाग घेण्याची संधी त्यांना मिळाली आहे. त्यांनी १९५८ व १९६२ अशा लागोपाठच्या स्पर्धामध्ये विजेतेपद मिळविले आहे. १९९४ ते २००२ या कालावधीत लागोपाठ तीन अंतिम फेरीत खेळण्याची किमयाही त्यांनी केली आहे.
पुरुषांप्रमाणेच महिलांमध्येही या खेळाबद्दल कमालीचे आकर्षण निर्माण झाले होते. त्यांच्यासाठीही स्पर्धा घेण्याबाबत प्रयत्न सुरू झाले. महिलांची पहिली विश्वचषक स्पर्धा १९९१ मध्ये चीन देशाने आयोजित केली. त्यामध्ये साठ देशांच्या संघांनी भाग घेतला यावरून महिलांमध्येही या खेळाबद्दल किती गोडी आहे याची कल्पना येऊ शकेल. १९९६ मध्ये झालेल्या ऑलिम्पिक स्पर्धेत महिलांच्या स्पर्धाचाही समावेश करण्यात आला. २००७च्या विश्वचषक स्पर्धेत १२० देशांच्या महिला संघांनी भाग घेतला. दिवसेंदिवस ही संख्या वाढतच आहे.
फुटबॉल आणि वेगवेगळे वाद यांचे समीकरण आहे. १९३०च्या पहिल्या विश्वचषक स्पर्धेपासूनच हे समीकरण पाहावयास मिळाले आहे. उरुग्वे व अर्जेन्टिना यांच्यातील अंतिम सामन्यात चेंडू कोणता वापरायचा यावरून वाद निर्माण झाला होता. बेल्जियमचे पंच जॉन लँगरानुस यांनी पूर्वार्ध व उत्तरार्धात वेगवेगळ्या चेंडूंचा उपयोग करीत हा वाद मिटविला. याच सामन्यात अर्जेन्टिनाचा खेळाडू लुईस मोन्टी याला जिवे मारण्याच्या धमक्या आल्या होत्या. त्याला पुरेसे पोलीस संरक्षण देत संयोजकांनी अनुचित प्रकार होणार नाही याची खबरदारी घेतली. १९६२ मध्ये चिली व इटली यांच्यात झालेला सामना म्हणजे अत्यंत मूर्ख खेळाडूंचा सामना असल्याचे वर्णन बीबीसीच्या समालोचकांनी केले होते. या सामन्यात दोन्ही खेळाडूंनी अत्यंत बेशिस्त खेळ करीत हा खेळ कसा खेळू नये याचेच प्रात्यक्षिक घडविले असल्याचे वर्णनही या समालोचकांनी केले. १९७४ मध्ये हैती देशाचा बचावरक्षक अर्नेस्ट जीन जोसेफ याने उत्तेजक औषध सेवन केल्याचे सिद्ध झाले. त्याला त्याच्याच देशाच्या संघटकांनी यथेच्छ चोप दिला अखेर त्याला मायदेशी पाठविण्यात आले.

गोल करण्यात देवाचा हात!
काही वेळा पंचांची अक्षम्य चूक एखाद्या संघाच्या पथ्यावर पडते असाच अनुभव १९८६ च्या विश्वचषकाच्या वेळी दिसून आला. इंग्लंडविरुद्धच्या सामन्यात अर्जेन्टिनाचा स्टार खेळाडू दिएगो मॅराडोना याने चक्क हाताने चेंडूला ठोसा देत इंग्लिश गोलरक्षक पीटर शिल्टॉन याला चकवीत गोल केला. इंग्लंडच्या खेळाडूंनी त्याबद्दल आक्षेप घेतला. मात्र टय़ुनिशियन पंच अली बिन नासीर यांनी हा गोल मान्य केला. त्यामुळे अर्जेन्टिनास २-१ असा विजय मिळाला. सामना संपल्यानंतर हा गोल म्हणजे देवाचा हात लाभलेला गोल होता असे मॅराडोनाने कबूलही केले होते.
आर्यलडचा कर्णधार रॉय किनी हा अनेक दिग्गज खेळाडूंपैकी वलयांकित खेळाडू मानला गेला होता, मात्र चिडक्या स्वभावाबद्दलही त्याची ख्याती होती. २००२ च्या विश्वचषक स्पर्धेच्या वेळी संघाच्या सरावाचे ठिकाणी तो आला. तेथील सुविधा व अन्य व्यवस्थेबद्दल त्याला खूप राग आला. तेथील व्यवस्थेबद्दल नाराजी व्यक्त करीत तो मायदेशी परत आला. आर्यलड संघाने कर्णधाराच्या अनुपस्थितीतच विश्वचषकाचे सामने खेळले. त्यांची कामगिरी अपेक्षेपेक्षाही चांगली झाली.
याच स्पर्धेत अव्वल दर्जाचे पंचही खूप चुका करतात, असा अनुभव पाहावयास मिळाला. ऑस्ट्रेलिया व क्रोएशिया यांच्यातील सामन्यात पंच म्हणून काम करण्याची जबाबदारी इंग्लिश पंच ग्रॅहॅम पॉल यांच्याकडे सोपविण्यात आली होती. त्यांनी क्रोएशियाच्या जोसिप सिमनिक याला दांडगाईच्या खेळाबद्दल पिवळे कार्ड दाखविले. मात्र आपल्याकडील कार्डावर लिहिताना त्यांनी ऑस्ट्रेलियाचा क्रेग मूर याचे नाव लिहिले. पुन्हा सिमनिक याने बेशिस्त खेळ केल्यानंतर पॉल यांनी त्याला पिवळे कार्ड दाखविले. त्या वेळी कार्डावर त्यांनी सिमनिक याची पहिलीच चूक झाली असल्याचे लिहिले. अशा चुका अव्वल दर्जाच्या पंचांकडून होण्याची ही पहिलीच वेळ असेल.
फ्रान्सचा झिनेदीन झिदान हा श्रेष्ठ खेळाडूंपैकी एक खेळाडू मानला जात असला तरी त्याने इटलीच्या माकरे मॅटेरेझी याच्या छातीत स्वत:चे डोके आपटले होते. २००६च्या विश्वचषक स्पर्धेतील घटना या खेळाच्या प्रतिष्ठेस तडा देणारीच होती. या घटनेनंतर अनेक दिवस विविध वृत्तवाहिन्यांवर हा प्रसंग दाखविला जात होता. या घटनेस नेमके कोणते कारण घडले असावे याबाबत उत्सुकता निर्माण झाली होती. झिदान याने याबाबत खुलासा करताना सांगितले, हा सामना सुरू असताना मॅटेरेझीबरोबर शाब्दिक चकमक उडाली. त्यावेळी मी त्याला माझा जर्सी हवा असेल तर सामन्यानंतर भेट असे सांगितले. त्यावर मॅटेरेझी याने झिदानला तुझ्यापेक्षा तुझ्या बहिणीचा जर्सी आवडेल असे उत्तर दिले होते असा खुलासा झिदानने केला.
खेळाडूंमधील हाणामाऱ्यांबरोबरच प्रेक्षकांमध्येही माऱ्यामाऱ्या घडण्याचे प्रसंग विश्वचषक फुटबॉलमध्ये अनेक वेळा पाहावयास मिळाले आहेत. एखाद्या खेळाडूने पेनल्टी किकची संधी गमावल्यानंतर त्याला सामना संपल्यानंतर त्याच्या चाहत्यांकडून होणारी मारहाण असे प्रसंगही विश्वचषक फुटबॉल स्पर्धेत अनुभवास आले आहेत. या खेळात व्यावसायिकता आल्यानंतर स्पर्धेतील सामने नेहमीच तणावपूर्ण वातावरणात खेळले जाऊ लागले आहेत. एखाद्या क्लबकडून खेळणारे दोन विभिन्न देशाचे खेळाडू विश्वचषक स्पर्धेत एकमेकांसमोर उभे राहतात, तेव्हा त्यांच्यामधील संघर्षांची धार खूप तीव्र असते असेही दिसून येते.
फुटबॉलमध्ये विश्वचषकासारख्या अव्वल दर्जाच्या स्पर्धेच्या वेळी असे कटू प्रसंग होणे स्वाभाविकच आहेत, असे संयोजक मानतात. त्यादृष्टीने त्याची मानसिक तयारीही त्यांनी केलेली असते. त्यामुळेच की काय फुटबॉलची विश्वचषक स्पर्धा म्हणजे एक महायुद्धच मानले जाते. अर्थात या स्पर्धेतील उत्कंठापूर्ण सामने, वेगवान चाली, चित्तथरारक लढती, सिझर किकसारखे वेगवेगळे तंत्र उपयोगात आणून खेळणारे खेळाडू आदी गोष्टी फुटबॉलच्या चाहत्यांना हव्याहव्याशाच वाटतात. कारण हा खेळ म्हणजे त्यांच्यासाठी हृदयात साठलेला देखणा आविष्कारच असतो.
१९३० : पहिला फिफा विश्वचषक छायाचित्र सौजन्य : फिफा वेबसाइट