सौंदर्यपूर्ण व संग्राह्य़!

गोपाळ बोधे सुप्रसिद्ध झाले किंवा गाजले ते त्यांच्या हवाई छायाचित्रांमुळे. विहंगावलोकन म्हणजेच आकाशातून उडताना एखाद्या पक्ष्याच्या नजरेतून जसे दिसेल तसेच. सामान्य माणसाला या विहंगावलोकनाची संधी फारशी कधी मिळत नाही म्हणूनच बोधे यांनी त्यांच्या वेगळय़ा नजरेतून कधी महाराष्ट्र, कधी गोवा तर कधी लक्षद्वीप दाखवले.. बोधे म्हणजे हवाई चित्रण असेच एक समीकरण झाले होते. या समीकरणाला पहिला छेद दिला तो कोल्हापूरच्या महालक्ष्मी मंदिरावर त्यांनी केलेल्या पुस्तकाने. आणि अगदी अलीकडेच त्यांच्या निधनापूर्वी त्यांनी प्रभादेवीच्या सुप्रसिद्ध सिद्धिविनायक मंदिरावरही असेच एक सुंदर पुस्तक प्रकाशित केले. कोणताही विषय हाती घेतला की त्या विषयाला मुळासकट भिडायचे ही वृत्ती आणि त्यांची सौंदर्यपूर्ण नजर या दोन्हींमुळे हे पुस्तक नयनरम्य आणि संग्राह्य़ ठरले आहे.
पुस्तकाच्या सुरुवातीस शुभेच्छा संदेशांमध्ये वेगळे ठरते ते मंदिराचे मुख्य अर्चक असलेल्या गजानन नारायण मोडक यांचे मनोगत. दोन अतिशय महत्त्वपूर्ण अशा लेखांपासून पुस्तकाची सुरुवात होते आणि मग त्याच वेळेस आपल्याला हे अकॅडमिक अंगाने लेखन केलेले पुस्तक आहे, याची खात्री पटते आणि नंतरच्या पानांमध्ये काय दडलेले असेल याविषयीची उत्सुकता चाळवली जाते.
यातील पहिला लेख आहे तो प्रसिद्ध पुरातत्त्वतज्ज्ञ आणि राज्याचे माजी पुरातत्त्व संचालक डॉ. अरिवद जामखेडकर यांचा. गणपती असा विषय आला की, वेदकालापासून अस्तित्वात असलेला किंवा वेदपूर्व काळापासून अस्तित्वात असलेला असाच उल्लेख केला जातो. या लेखात डॉ. जामखेडकर यांनी पुरातत्त्वीय पुराव्यांचा उल्लेख ख्रिस्तोत्तर दुसऱ्या शतकाच्या अलीकडे येत नाही, असे स्पष्टपणे लिहिले आहे. अर्थात त्या आधीच्या कालखंडातील रूपरेखाही जामखेडकर नेमकी देतात. त्यात बौद्ध परंपरेचा असलेला संबंध आणि आगम कालखंडाशी असलेले नाते याची नेमकी माहिती वाचायला मिळते. दुसरा लेख डॉ. अरुणचंद्र पाठक यांनी लिहिलेला आहे. यात मंदिर संकल्पनेचा विकास यावर प्रकाश टाकण्यात आला आहे. त्यात मंदिरांच्या शैलीविषयीही पाठक यांनी माहिती दिली आहे. त्यानंतर सिद्धिविनायक मंदिराच्या इतिहासाची माहिती आहे. मंदिराच्या इतिहासामधील लिखित नोंद १८०१ सालापर्यंत मागे जाते. याच लेखात जुन्या बैठय़ा मंदिराचे एक कृष्णधवल छायाचित्रही देण्यात आले आहे. एका बाजूला हे लेख वाचत असताना दुसरीकडे डाव्या बाजूला सिद्धिविनायक मंदिरातील गणेशमूर्तीची नयनरम्य अशी अनेक रूपेही बोधे यांनी पानभर मोठय़ा आकारात प्रसिद्ध केली आहेत. त्यातही त्यांनी वैविध्य राखले आहे. अलीकडे मूर्तीला कपडे घालण्याची प्रथा सुरू झाली आहे. त्यामुळे मूळ मूर्तीचे सौंदर्य झाकले जाते. बोधे आपल्याला मूळ सिद्धिविनायक मूर्तीही एका छायाचित्रात दाखवतात. तीदेखील तेवढीच देखणी आहे. एरवी विविध रंगीबेरंगी फुलांनी ती मूर्ती झाकलेली सुशोभित असते. हिंदूू पूजाविधीमध्ये सांगितलेले षोडश म्हणजे १६ उपचार इथे छायाचित्रासह दाखविलेले असून सोबत ते कशासाठी व त्या वेळेस नेमके काय केले जाते, याची माहितीही दिली आहे. हा पूर्ण भाग रंजक पद्धतीने आपल्यासमोर येतो.
नंतर सुरू होणारा भाग गणेशभक्तांसाठी खास आकर्षण ठरणारा आहे. गणेशभक्तांनी त्यांच्या या लाडक्या देवतेसाठी सुवर्ण कमळ, सुवर्ण उदरकवच, सुवर्ण मुकुट, हिरेजडित गोफ, फेटेदार सुवर्ण मुकुट अशी अनेक आभूषणे करून घेतली आहेत. ही आभूषणे परिधान केलेली मूर्ती पाहणे म्हणजे एक वेगळाच सोहळा आहे. या सर्व दागिन्यांचे क्लोजअप्स तर आहेतच. पण शिवाय यातील सर्व दागिने घातलेला सिद्धिविनायक विविध छायाचित्रांमध्ये आहे. सिद्धिविनायकाच्या बाजूची फुलांची आरासही दररोज बदलली जाते. ती फुलांची, फुलमाळांची आणि विविध वस्त्रांची बदलती आरास असलेली छायाचित्रे विशेष वेधक आहेत. नवरात्रीच्या नऊ दिवसांमध्ये तर प्रत्येक दिवशी एक असे करत नऊ रंगांमध्ये आरास केली जाते, त्याची छायाचित्रेही यात आहेत. केवळ छायाचित्र न देता त्यासोबत गणेशाविषयीची अकॅडमिक माहितीही सोबत प्रसिद्ध करून बोधे यांनी या पुस्तकाचे संग्राह्य़ मूल्य वाढविले आहे. दुर्दैवाने मात्र बोधे यांचे त्यांच्या हयातीत प्रसिद्ध झालेले हे अखेरचे पुस्तक ठरले (त्यांचे अंदमानचे पुस्तक आता प्रसिद्धीच्या वाटेवर आहे), याशिवाय सिद्धिविनायक न्यासाची माहिती, न्यासाचे कल्याणकारी उपक्रम यांची माहितीही पुस्तकात आहे. शिवाय मंदिरातील सोहळे, धार्मिक कार्यक्रम, अथर्वशीर्ष आदी सारे काही यात आहे. थोडक्यात काय, तर या १३२ पानांमध्ये सिद्धिविनायक पूर्णपणे देण्याचा प्रयत्न करण्यात आला आहे. पुस्तकाच्या छपाईत बोधे यांनी कोणतीही तडजोड केलेली नाही. विभव मांजरेकर व बिभास आमोणकर यांच्या सजावटीमुळे पुस्तक देखणे ठरले आहे.
सिद्धिविनायक मंदिर- अनन्यसाधारण ऊर्जा
संकल्पना व छायाचित्रे : गोपाळ बोधे
सहलेखिका : डॉ. ज्ञानेश्वरी तळपदे
प्रकाशक : सिद्धिशक्ती पब्लिकेशन
पृष्ठसंख्या : १३२
मूल्य : रु. १६५०/-.