एकेकाळी सिद्धार्थ महाविद्यालयात शिकणं तसंच शिकवणं प्रतिष्ठेचं समजलं जायचं. आज तिथे शिकायला, शिकवायला जाणारेच धास्तावलेले असतात. अस्पृश्यवर्गातील मुलं शिक्षणापासून वंचित राहू नयेत या हेतूने डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी स्थापन केलेल्या शिक्षण संस्थांची आज त्यांचे वारसदार म्हणवणाऱ्यांनीच वाट लावली आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या तत्त्वांना काळिमा फासण्याचे काम त्यांचे अनुयायी या शिक्षण संस्थांच्या माध्यमातून करत आहेत.
भारतीय समाजव्यवस्थेने पिढय़ान्पिढय़ा ज्ञानापासून वंचित ठेवलेल्या गरीब, दुबळ्या व मागासवर्गातील मुलांना उच्च शिक्षण मिळावे व त्यांच्या वैयक्तिक आणि सामाजिक प्रगतीला वाव मिळावा या उद्दात्त हेतूने भारतीय घटनेचे शिल्पकार डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी ८ जुलै १९४५ रोजी पीपल्स एज्युकेशन सोसायटीची स्थापना केली. बाबासाहेबांना या देशात सामाजिक क्रांती करायची होती, त्यासाठी लागणारी आयुधे म्हणा किंवा साधने म्हणा त्यासाठी त्यांनी अनेक संस्था, संघटना मोठय़ा कष्टाने उभ्या केल्या. बाबासाहेबांनंतर त्यांच्या अनुयायांनी या संस्थांची कशी वाट लावली आणि लावत आहेत, याचे किळसवाणे दर्शन रिपब्लिकन पक्षापासून ते पीपल्स संस्थेपर्यंत सगळीकडे जो राजकीय िधगाणा सुरू आहे, त्यातून लोकांना होत आहे. ही अत्यंत खेदजनक बाब आहे.
बाबासाहेब एका बाजूला दबल्या-खचलेल्यांच्या न्याय हक्कासाठी पराकोटीचा राजकीय-सामाजिक संघर्ष करीत असतानाच त्यांनी रचनात्मक कार्यालाही महत्त्व दिले होते. बालपणी शिक्षण घेताना सोसावे लागलेले 
एकेकाळी मुंबईतील सिद्धार्थ महाविद्यालयात शिकणे आणि शिकवणेही प्रतिष्ठेचे मानले जात होते, त्या शिक्षण संस्थेत आता शिकायला आणि शिकवायला जाणारेही धास्तावलेले असतात, हे बाबासाहेबांनंतरच्या नेत्यांचे कर्तृत्व समजायचे का? खरे तर पुढे सिद्धार्थ महाविद्यालय, आंबेडकर महाविद्यालय, मिलिंद महाविद्यालय आणि वडाळ्यातील सिद्धार्थ विहार वसतिगृह ही आंबेडकरी चळवळीची केंद्रेच झाली. सामाजिक-सांस्कृतिक क्रांतीच्या उठावाची ती ठाणी झाली होती. सिद्धार्थ विहारातूनच दलित पँथरचा झंझावात सुरू झाला आणि त्याने महाराष्ट्रच नव्हे तर सारा देश ढवळून काढला. आज त्या पीपल्स सोसायटीची, सिद्धार्थ महाविद्यालयाची, सिद्धार्थ विहार वसतिगृहाची काय अवस्था आहे? बाबासाहेबांनी आपल्या हयातीत उभ्या केलेल्या या संस्थेची मालमत्ता आज काही हजार कोटी रुपयांची आहे. त्यासाठीच आता ही संस्था आपल्या ताब्यात कशी राहील, यासाठी आरपीआयमधील गटांनी आणि त्यांच्या गटाधिपतींनी पीपल्सचा राजकीय आखाडा बनविला आहे. बाबासाहेबांनंतर त्यांच्या अनुयायांनी एक तरी त्यांची संस्था नीट चालविली का, की वाटोळे करण्यातच धन्यता मानली? रिपब्लिकन पक्षाच्या कशा चिंध्या झाल्या ते आपण पाहात आहोत. ‘सत्ताधारी बना’ असे सांगणाऱ्या बाबासाहेबांच्या पक्षात दुसऱ्यांनी टाकलेला सत्तेचा शिळा तुकडा चघळण्यातच फार मर्दुमकी मानणारे नेते असल्याचे आज आपण पाहात आहोत. ‘स्वाभिमानासाठी जगा आणि स्वाभिमानासाठी मरा’, असा विचार देणाऱ्या बाबासाहेबांच्या रिपब्लिकन पक्षात ‘सत्तेसाठी लाचारीने जगा आणि लाचारीने मरा’, असा नवा विचार नव्या पिढीसमोर ठेवला जात आहे. अशी लाचारी करत अनेक पिढय़ा बरबाद झाल्या, आता अशा स्वाभिमानशून्य राजकारणाचा धडा नव्या पिढीलाही शिकविला जात आहे, हेच त्यांना बाबासाहेबांनी शिकविले आहे काय?
राजकारणातील गोंधळ कमी म्हणून की काय आता सारेच गटाधिपती पीपल्स सोसायटीकडे वळले आहेत. बाबासाहेबांनंतर न्या. आर.आर. भोळे, बोराळे, घनश्याम तळवटकर यांच्यासारख्या दिग्गजांनी ही संस्था पुढे नेण्याचा प्रयत्न केला. त्यानंतर मात्र संस्थेत काही अपप्रवृत्तींचा शिरकाव खुलेआम होऊ लागला. त्यामुळे संस्थेची आणि संस्थेच्या वास्तूंची दुरवस्था न बघवणारी झाली आहे. वडाळा येथील सिद्धार्थ विहार मोडकळीस आले आहे, त्याची साधी दुरुस्ती किंवा नूतनीकरण करावे, असे कुणाला वाटत नाही. आंबेडकर कॉलेज व सिद्धार्थ विहाराच्या आजूबाजूच्या जागेवर अतिक्रमण झाले आहे. सहकारनगरमधील जवळपास १५-२० एकराची जागा अशीच पडून आहे. देशभरात या संस्थेची ३०-३२ महाविद्यालये आहेत, ही जमेची बाजू आहे. परंतु त्याचा आणखी विस्तार व्हायला हवा होता, दर्जा वाढवायला हवा होता, त्याऐवजी संस्थेची तिजोरी आपल्या हातात कशी येईल, त्यासाठीच सध्या विविध गटांमध्ये हातघाई सुरू झाली आहे, अशी शंका घ्यायला बराच वाव आहे. कुठे प्रवेश मिळाला नाही तरी चालेल, परंतु आंबेडकर किंवा सिद्धार्थ कॉलेज नको, असे आंबेडकरी समाजातीलच पालक व विद्यार्थी म्हणू लागले आहेत. ही लाज कुणी आणली?
आता पीपल्समधील वर्चस्ववादाला आंबेडकर घराणे विरुद्ध आठवले व इतर असे स्वरूप आले आहे. बाबासाहेबांचे नातू व भारिप-बहुजन महासंघाचे अध्यक्ष अ‍ॅड. प्रकाश आंबेडकर यांनी गेल्या वर्षी पीपल्स सोसायटीच्या विश्वस्तपदी निवड करून घेऊन संस्थेचा कारभार आपल्या ताब्यात घेण्याचा प्रयत्न केला. 
प्रकाश आंबेडकर यांनी कायदेशीर लढाईवर भर दिला असताना २४ जूनला बाबासाहेबांचे दुसरे नातू आणि रिपब्लिकन सेनेचे अध्यक्ष आनंदराज आंबेडकर यांनी पीपल्सचा ताबा घेतला. त्यांनी आपल्याला बहुसंख्य 
वास्तविक पाहता बाबासाहेबांनी ज्या ज्या संस्था स्थापन केल्या, त्या लोकशाही विचाराने चालल्या पाहिजेत, अशी भूमिका घेत असतानाच ती चालविणारी माणसे, लायक, नि:स्वार्थ आणि सत्शील असली पाहिजे, असा त्यांचा कायम आग्रह राहिला होता. म्हणूनच त्यांनी वर उल्लेख केलेली अगदी सुरुवातीच्या त्यांच्या बहिष्कृत शिक्षण मंडळाच्या कार्यकारी समितीत त्यांनी स्वतबरोबरच मेयर निस्सीम, शंकर सायन्ना पारशा, पुरुषोत्तम सोळंकी अशा त्यावेळच्या प्रतिष्ठित व उच्चशिक्षित मंडळींचा समावेश केला होता. त्यानुसार आता पीपल्स संस्थेवर आपला दावा सांगणाऱ्यांनी, कब्जा करणाऱ्यांनी जरा स्वतला तपासून बघावे. बाबासाहेबांच्या विचारसूत्रात आपण कुठे बसतो आहोत का, याचाही जरा अंतर्मुख होऊन विचार करावा.
दुबळ्या, दबलेल्या-पिचलेल्या वर्गाच्या शिक्षणाबद्दल बाबासाहेबांना किती तळमळ, किती कळकळ होती, हे त्यांनी १९१३-१४ च्या दरम्यान पहिल्यांदा परदेशात म्हणजे अमेरिकेत उच्च शिक्षणासाठी गेले होते, त्यावेळी त्यांच्या वडिलांच्या एका मित्राला लिहिलेल्या पत्रातून दिसून येते. त्यात त्यांनी आपल्या अस्पृश्य समाजातील प्रत्येक कार्यकर्त्यांने शिक्षण प्रसारासाठी झटले पाहिजे, असे म्हटले आहे. प्रत्येक माणसाच्या 
(छायाचित्रे – प्रशांत नाडकर)
एकेकाळी मुंबईतील सिद्धार्थ महाविद्यालयात शिकणे आणि शिकवणेही प्रतिष्ठेचे मानले जात होते, त्या शिक्षण संस्थेत आता शिकायला आणि शिकवायला जाणारेही धास्तावलेले असतात, हे बाबासाहेबांनंतरच्या नेत्यांचे कर्तृत्व समजायचे का? खरे तर पुढे सिद्धार्थ महाविद्यालय, आंबेडकर महाविद्यालय, मिलिंद महाविद्यालय आणि वडाळ्यातील सिद्धार्थ विहार वसतिगृह ही आंबेडकरी चळवळीची केंद्रेच झाली. सामाजिक-सांस्कृतिक क्रांतीच्या उठावाची ती ठाणी झाली होती. सिद्धार्थ विहारातूनच दलित पँथरचा झंझावात सुरू झाला आणि त्याने महाराष्ट्रच नव्हे तर सारा देश ढवळून काढला. आज त्या पीपल्स सोसायटीची, सिद्धार्थ महाविद्यालयाची, सिद्धार्थ विहार वसतिगृहाची काय अवस्था आहे? बाबासाहेबांनी आपल्या हयातीत उभ्या केलेल्या या संस्थेची मालमत्ता आज काही हजार कोटी रुपयांची आहे. त्यासाठीच आता ही संस्था आपल्या ताब्यात कशी राहील, यासाठी आरपीआयमधील गटांनी आणि त्यांच्या गटाधिपतींनी पीपल्सचा राजकीय आखाडा बनविला आहे. बाबासाहेबांनंतर त्यांच्या अनुयायांनी एक तरी त्यांची संस्था नीट चालविली का, की वाटोळे करण्यातच धन्यता मानली? रिपब्लिकन पक्षाच्या कशा चिंध्या झाल्या ते आपण पाहात आहोत. ‘सत्ताधारी बना’ असे सांगणाऱ्या बाबासाहेबांच्या पक्षात दुसऱ्यांनी टाकलेला सत्तेचा शिळा तुकडा चघळण्यातच फार मर्दुमकी मानणारे नेते असल्याचे आज आपण पाहात आहोत. ‘स्वाभिमानासाठी जगा आणि स्वाभिमानासाठी मरा’, असा विचार देणाऱ्या बाबासाहेबांच्या रिपब्लिकन पक्षात ‘सत्तेसाठी लाचारीने जगा आणि लाचारीने मरा’, असा नवा विचार नव्या पिढीसमोर ठेवला जात आहे. अशी लाचारी करत अनेक पिढय़ा बरबाद झाल्या, आता अशा स्वाभिमानशून्य राजकारणाचा धडा नव्या पिढीलाही शिकविला जात आहे, हेच त्यांना बाबासाहेबांनी शिकविले आहे काय?
राजकारणातील गोंधळ कमी म्हणून की काय आता सारेच गटाधिपती पीपल्स सोसायटीकडे वळले आहेत. बाबासाहेबांनंतर न्या. आर.आर. भोळे, बोराळे, घनश्याम तळवटकर यांच्यासारख्या दिग्गजांनी ही संस्था पुढे नेण्याचा प्रयत्न केला. त्यानंतर मात्र संस्थेत काही अपप्रवृत्तींचा शिरकाव खुलेआम होऊ लागला. त्यामुळे संस्थेची आणि संस्थेच्या वास्तूंची दुरवस्था न बघवणारी झाली आहे. वडाळा येथील सिद्धार्थ विहार मोडकळीस आले आहे, त्याची साधी दुरुस्ती किंवा नूतनीकरण करावे, असे कुणाला वाटत नाही. आंबेडकर कॉलेज व सिद्धार्थ विहाराच्या आजूबाजूच्या जागेवर अतिक्रमण झाले आहे. सहकारनगरमधील जवळपास १५-२० एकराची जागा अशीच पडून आहे. देशभरात या संस्थेची ३०-३२ महाविद्यालये आहेत, ही जमेची बाजू आहे. परंतु त्याचा आणखी विस्तार व्हायला हवा होता, दर्जा वाढवायला हवा होता, त्याऐवजी संस्थेची तिजोरी आपल्या हातात कशी येईल, त्यासाठीच सध्या विविध गटांमध्ये हातघाई सुरू झाली आहे, अशी शंका घ्यायला बराच वाव आहे. कुठे प्रवेश मिळाला नाही तरी चालेल, परंतु आंबेडकर किंवा सिद्धार्थ कॉलेज नको, असे आंबेडकरी समाजातीलच पालक व विद्यार्थी म्हणू लागले आहेत. ही लाज कुणी आणली?
आता पीपल्समधील वर्चस्ववादाला आंबेडकर घराणे विरुद्ध आठवले व इतर असे स्वरूप आले आहे. बाबासाहेबांचे नातू व भारिप-बहुजन महासंघाचे अध्यक्ष अ‍ॅड. प्रकाश आंबेडकर यांनी गेल्या वर्षी पीपल्स सोसायटीच्या विश्वस्तपदी निवड करून घेऊन संस्थेचा कारभार आपल्या ताब्यात घेण्याचा प्रयत्न केला.
प्रकाश आंबेडकर यांनी कायदेशीर लढाईवर भर दिला असताना २४ जूनला बाबासाहेबांचे दुसरे नातू आणि रिपब्लिकन सेनेचे अध्यक्ष आनंदराज आंबेडकर यांनी पीपल्सचा ताबा घेतला. त्यांनी आपल्याला बहुसंख्य
वास्तविक पाहता बाबासाहेबांनी ज्या ज्या संस्था स्थापन केल्या, त्या लोकशाही विचाराने चालल्या पाहिजेत, अशी भूमिका घेत असतानाच ती चालविणारी माणसे, लायक, नि:स्वार्थ आणि सत्शील असली पाहिजे, असा त्यांचा कायम आग्रह राहिला होता. म्हणूनच त्यांनी वर उल्लेख केलेली अगदी सुरुवातीच्या त्यांच्या बहिष्कृत शिक्षण मंडळाच्या कार्यकारी समितीत त्यांनी स्वतबरोबरच मेयर निस्सीम, शंकर सायन्ना पारशा, पुरुषोत्तम सोळंकी अशा त्यावेळच्या प्रतिष्ठित व उच्चशिक्षित मंडळींचा समावेश केला होता. त्यानुसार आता पीपल्स संस्थेवर आपला दावा सांगणाऱ्यांनी, कब्जा करणाऱ्यांनी जरा स्वतला तपासून बघावे. बाबासाहेबांच्या विचारसूत्रात आपण कुठे बसतो आहोत का, याचाही जरा अंतर्मुख होऊन विचार करावा.
दुबळ्या, दबलेल्या-पिचलेल्या वर्गाच्या शिक्षणाबद्दल बाबासाहेबांना किती तळमळ, किती कळकळ होती, हे त्यांनी १९१३-१४ च्या दरम्यान पहिल्यांदा परदेशात म्हणजे अमेरिकेत उच्च शिक्षणासाठी गेले होते, त्यावेळी त्यांच्या वडिलांच्या एका मित्राला लिहिलेल्या पत्रातून दिसून येते. त्यात त्यांनी आपल्या अस्पृश्य समाजातील प्रत्येक कार्यकर्त्यांने शिक्षण प्रसारासाठी झटले पाहिजे, असे म्हटले आहे. प्रत्येक माणसाच्या
(छायाचित्रे – प्रशांत नाडकर)
