अ‘सामान्य’ लक्ष्मणरेषा!

बाळासाहेब जेव्हा आर. के. लक्ष्मणना भेटतात..

आणखी वाचा

पुणे : एटीएममधून रोकड चोरणाऱ्या चोरट्याला पकडले; सुरक्षारक्षक, वाहतूक पोलिसांची तत्परता

Sushma Andhare : “माझी प्रिय भावजय” म्हणत सुषमा…

बाजाराचा तंत्र-कल : शेअर बाजाराला बाळसं की सूज?

पुण्यातील कोयता गँगचा बंदोबस्त करा आणि मग आमच्या पोलीस स्टेशनवर बोला : जयंत पाटील

रामदास आठवले भाजपला सांभाळणार की रिपब्लिकन कार्यकर्त्यांना?

‘प्रकल्प रोखणारे सरकार’ला ठाकरे गटाचे फलकबाजीतून उत्तर

चंद्रचूड यांच्या कार्यकाळात सत्तासंघर्षाचा निकाल लांबणीवर पडणे अतर्क्य ; सिंघवी

अन्वयार्थ : हजार कोटी सापडले, त्याचे पुढे काय झाले?

हजार शब्दांमधूनही जे सांगता येणार नाही ते एक छायाचित्र सहज सांगून जाते, असे छायाचित्राबाबत म्हटले जाते. व्यंगचित्रांबद्दल बोलायचे तर वर्तमानपत्रांतील अग्रलेख जो परिणाम साधू शकणार नाही, त्याहूनही अधिक जबरदस्त परिणाम एक व्यंगचित्र साधून जाते. व्यंगचित्र हा दृश्यकलेचाच एक प्रकार आहे. दृश्याची ताकद जबरदस्त असते. त्याला माफक पण नेमक्या शब्दांची जोड मिळते तेव्हा ते अधिक टोकदार होते.
खरेतर व्यंगचित्रामध्ये अनेकदा एखादी घटना, निर्णय यावरची मल्लिनाथी असते तर कधी त्याची उडवलेली खिल्लीही असते. व्यंगचित्रकाराने व्यंगावर ठेवलेले नेमके बोट ते पाहणाऱ्या रसिकाच्या किंवा वाचकाच्या चेहऱ्यावर स्मितरेषा उमटवते, पण हीच स्मितरेषा ज्या व्यक्तीवर ते व्यंगचित्र बेतलेले आहे, त्याला पार अस्वस्थ करून सोडते. त्यालाच राजकारणी घाबरतात, कारण ती रेषा त्यांची वस्त्रे अलगद उतरवून त्यांना पार उघडे पाडते. आर.के. लक्ष्मण यांनी आजवर अनेकदा त्यांच्या व्यंगचित्रांतून अनेक राजकारण्यांना उघडे पाडले. पण ते करताना त्यांनी एक लक्ष्मणरेषा मात्र कायम पाळली. त्यांनी कमरेखाली वार कधीही केला नाही. अनेक व्यंगचित्रकारांना नेमके हेच भान राहात नाही आणि मग त्यांचे हसे तरी होते किंवा मग माध्यमाचा अनाठायी वापर केल्याची टीका तरी होते. ‘आरकें’नी मात्र ही लक्ष्मणरेषा कायम पाळली.

विशेष संपादकीय: कसे बोललात लक्ष्मण!

लक्ष्मणरेषेची दुसरी बाजू म्हणजे दाहकता. ती लांघण्याचा प्रयत्न करणे म्हणजे दाहकता अनुभवणे.. त्याचा प्रत्यय तर अनेक राजकारण्यांनी आणि समाजकारण्यांनीही घेतला. पण ही तीच लक्ष्मणरेषा होती की, जिने भारतीय व्यंगचित्रकारांना व या कलेला देशातच नव्हे तर जगभरात सन्मान मिळवून दिला. ‘आरकें’पूर्वीही व्यंगचित्रकार झाले तरीही आज भारतात व्यंगचित्रकारांना मिळणाऱ्या मानाचे प्रमुख पाईक ‘आरके’ आहेत. ‘आरकें’ची ती लक्ष्मणरेषा ही सामान्यांसाठी मोठा आधार होती. त्या निमित्ताने राजकारणी-समाजकारण्यांवर त्या सामान्य माणसाचा वचक होता. त्यांच्या व्यंगचित्रात सामान्य माणसासोबत कावळाही दिसायचा. तो कावळा ‘आरकें’च्या तीव्र निरीक्षणशक्ती असलेल्या काकदृष्टीचा प्रतीकच होता.
‘आरके’ त्यांच्या व्यंगचित्रांतूनच अधिक बोलत. त्यांना भेटण्याचा आणि सविस्तर बोलण्याचा योग चार-पाच वेळा आला, तेव्हा जाणवले की त्यांच्या व्यंगचित्रामागची खरी ताकद म्हणजे त्यांची निरीक्षणशक्ती आहे. तीच निरीक्षणशक्ती बोलतानाही जाणवायची. मुंबई त्यांना प्रचंड आवडायची. मुंबईबद्दल विचारता ते म्हणाले होते, काही महिन्यांसाठी मुंबईत आलो होतो. हे शहर तेव्हा नव्याने उभे राहात होते. उंच इमारती तयार होत होत्या. वाटले थोडा काळ थांबावे, शहर पूर्ण होताना पाहावे, मग निघावे. आजही ६० वर्षांनंतर पाहतो शहर अजून मोठे होते आहे. आता आणखी मोठय़ा इमारती उभ्या राहात आहेत. वाटते आहे की, शहर पूर्ण होईपर्यंत राहावे.. त्यामुळे या नगराच्या प्रेमात पडून थांबलोय. एवढय़ा मोजक्या शब्दांत मुंबईचा गुणविशेष ‘आरके’ सहज सांगून गेले. ‘आरके’ खरेतर मुंबई अजून उभी राहतेच आहे.. शहराचे काम अद्याप पूर्ण व्हायचे आहे, मग असे असताना तुम्ही का बरे आम्हाला सोडून गेलात?

विनायक परब