अंधाऱ्या वाटेवर लावलेली समई!

त्या मुलाचं नाव मला माहीत नाही, पण कधी कधी जाता-येता रस्त्यात भेटतो. आमच्या गावात आदिवासी (वारली) लोकांची वस्ती आहे तिथेच त्याचं घर. नुकताच दहावी होऊन कॉलेजमध्ये प्रवेश केलेला. तसं आदिवासी म्हटलं तर ते कुटुंब फक्त जातीच्या दाखल्यापुरतंच, बाकी त्या कुटुंबाची राहणी अनेकांना लाजवणारी. वडील निव्र्यसनी, सगळे टापटीप, चांगले पत्र्याचे घर, मुलं शिकावी याबाबतीत आईची दक्षता. सगळं काही चांगल्या कुटुंबाला शोभून दिसणारं!

या मुलाला माझं खूप कुतूहल, ‘सचिन मेंडिस’ या माझ्या नावात काही विशेष नसेल, पण बहुतेक मी इंजिनीअर असल्याचं त्याला खूप अप्रूप असावं. रस्त्यात कुठे दिसला तर मला न चुकता नेहमी हलकेच स्मित करायचा. मला त्याच्या डोळ्यात भविष्याची स्वप्ने दिसायची, खूप शिकण्याची, मोठे बनण्याची. तो दहावीत असताना त्याला एकदा बोलावून त्याच्या अभ्यासाची मी चौकशी केली होती. बापासारखं अध्र्यावर शिक्षण त्याने सोडू नये म्हणून मला चिंता वाटायची. आदिवासी मुलांचं असंच नेहमी, ८-९ वी पर्यंत शिक्षण झाले की मग कुठे तरी छोटी नोकरी किंवा मोलमजुरी बघून शिक्षणाला कायमचा रामराम. त्यात त्यांचाही दोष नाही, घरातील कुणी शिकलेले नसल्याने मार्गदर्शन करणारे अन् दोन युक्तीच्या गोष्टी सांगणारे लोक दुर्मीळ. वर आपण गरीब अन् स्पर्धेत न टिकणारे म्हणून एक वेगळाच न्यूनगंड. तोच खरा मोठा प्रॉब्लेम.

काही दिवस अगोदर हा पोरगा घराकडे येताना रस्त्यात दिसला म्हणून मी त्याकरिता कार थांबवली अन् त्याला माझ्या शेजारी सीटवर बसवले. त्याला कारचा दरवाजा नीट लावता आला नाही यावरून तो थोडा बावरल्यासारखा वाटला. बहुतेक कारमध्ये पहिल्यांदाच बसला असावा. मी दार लावून घेतले अन् अभ्यासाचा विषय काढला. तो क्लासवरून येत होता अन् कॉलेज व्यवस्थित चालू होते. बोलता बोलता त्याने मला माझ्या कारचे नाव विचारले. त्याला कारच्या नावाची उत्सुकता अन कुतुहूल वाटत होते. अन् मी त्याच्यासाठी कार थांबवून त्याला लिफ्ट दिली याचेही नवल वाटले असावे. मी त्याला कारचे नाव सांगितले अन सहज म्हटले, ‘‘तू मोठा झाला की तूसुद्धा अशी कार घेऊ शकतोस, फक्त अभ्यास करावा लागेल.’’ त्या निरागस गरीब मनाला ते सुखावणारे होते. त्याला प्रेरणा मिळावी म्हणून मी पुढे बोलू लागलो. त्याला म्हटले, ‘‘मी तुझ्या एवढा होतो तेव्हा आमचेही घर शेणाने सारवलेले अन् कौलारू होते, मीसुद्धा लांब पायपीट करीत मराठी माध्यमाच्या शाळेत जात होतो, पण शिकण्याची अन् कुणी तरी बनण्याची जिद्द होती, आज तुझ्यात अन् माझ्यात फक्त काळाचे अंतर आहे, पण परिस्थितीचे अंतर बिलकूल नाही, तू ठरवलंस तर तुझे इंजिनीअर होण्याचे स्वप्न कुणीच थांबवू शकत नाही.’’ माझ्या बोलण्याने त्याच्या डोळ्यात एक वेगळी चमक आली. मला त्याच्या मनातील न्यूनगंड काढायचा होता. त्या दिशेने पहिली समई मी त्याच्या पराभूत मानसिकतेच्या वाटेवर लावली होती. काही वेळानंतर आम्ही आमच्या गावात पोहोचलो. त्याने माझे आभार मानले आणि तो गाडीतून उतरला. निघताना मी त्याला हाक मारली अन् सांगितले, ‘‘मित्रा, एक दिवस येईल जेव्हा तू मला तुझ्या कारमधून लिफ्ट देशील अन् मी तुला तुझ्या कारचे नाव विचारेन.’’ तो मोठय़ाने हसला, स्वच्छ तलावात सूर्याची किरणे पडून तलावाचा पृष्ठभाग जसा उजळून निघावा तसा त्याचा निरागस चेहरा उजळला.

मला त्याच्या पाठीशी उभे राहिल्याचे समाधान वाटले. अशी अनेक चुणचुणीत, पण गरीब मुले न्यूनगंड बाळगल्याने आज मागे पडत आहेत, किती मोठे दुर्दैव हे. एका आदिवासी पिढीने आपल्या आईवडिलांच्या काळात वाडीत मोलमजुरी केली, त्याच्या पुढच्या पिढीने आपल्या सुशिक्षित पिढीसाठी मोलमजुरी करावी याच्यासारखे मोठे पाप नाही. आपण शिकणे हे सुशिक्षित असणे झाले, पण अशा शोषित लोकांना हात देऊन पुढे आणणे हे सुसंस्कृतपणाचे लक्षण आहे व तोच खरा धर्म आहे. आता जेव्हा हा मुलगा मला रस्त्यात दिसतो तेव्हा त्याच्या हसण्यात मला एक भावी इंजिनीअर दिसतो. मला त्याच्या वर येणाऱ्या काळात लक्ष द्यावे लागणार आहे, माझाही स्वार्थ आहे त्यात. भविष्यात त्याच्या कारमध्ये मला फेरफटका जो मारायचा आहे.