दंडकारण्य.. रामायणामुळे समस्त भारतीयांना माहीत असलेले हे जंगल. पण आजही या अरण्याबद्दल आपल्याकडे अज्ञान आहे. धार्मिक बाबी सोडल्या तर येथे फारसं कोणी फिरकतदेखील नाही. या जंगलाची एक झलक..
दक्षिण भारतातील हत्ती, राजस्थानचे वाघ आणि बंगालमधल्या मांजरी यांच्या आठवणी काढताना शेवटचं ‘जंगलवाचन’ व्हायची वेळ कधी आली हे मलाच समजलं नाही. जाता जाता अशा एका जंगलाबद्दल लिहायचं ठरवलं जे मला सध्या अनेक नवे अनुभव जमा करण्याची संधी देतंय. या जंगलाचं टोपण नाव आहे दंडकारण्य! तुम्हालाही कदाचित हे जंगल थोडा वेगळा विचार करायला प्रेरित करेल. ते आहेच वेगळं आणि आपण त्याच्या अनेक गोष्टीही ऐकल्या असतील, पण प्रत्यक्षातली परिस्थिती तिथे जाऊनच अनुभवायला हवी. मी मागच्याच वर्षी तिथे पहिल्यांदा गेले.
कोटमसर
छत्तीसगडच्या बस्तरमधला तो आमचा दुसरा दिवस होता. जिथे जायचं होतं तिथे जाता न येण्याचाही हा दुसरा दिवस. बस्तरच्या जंगलांमध्ये अगदी थेट पाय टाकता येणं कठीणच होतं. त्यामुळे काही प्रयत्न फसल्यानंतर आम्ही शेवटी बस्तर जिल्ह्यच्या जगदलपूर नावाच्या गावी असलेल्या वनविभागाच्या कचेरीला भेट दिली, त्यातल्या त्यात तिकडच्या लोकांचे अनुभव तरी ऐकता येतील अशी एक आशा होती. अधिकारी तसे चांगले मित्रत्वाच्या नात्याने गप्पा मारत होते. ‘तुमच्याकडे प्राण्यांचे सेन्सस रेकॉर्डस् असतीलच ना? ते बघता येतील का?’ असा प्रश्न आम्ही केल्यावर त्यांनी काहीही न बोलता आमच्यासमोर एक मोठ्ठं वजनदार पुस्तक काढून ठेवलं. त्या बाडाच्या जुन्या पिवळसर पानांवरची माहिती वाचता वाचता हे जाणवलं की पुराणकथांमधलं दंडकारण्याचं अस्तित्व अजूनही आपल्यापासून लपलेलंच आहे. आम्हाला खरं म्हणजे बस्तरची जंगलं बघायची खूप इच्छा होती. एकाच संस्थेत काम करणारे आम्ही चौघे गेली एक-दोन र्वष आंध्र, ओरिसा आणि छत्तीसगड या तीन राज्यांच्या सीमेवर असलेल्या घनदाट जंगलांमध्ये काम करत होतो. इकडच्या डोंगर रांगा या ‘ईस्टर्न घाट्स’ म्हणून ओळखल्या जातात. भारताच्या पूर्व किनाऱ्यावर असणारे हे डोंगर सह्यद्रीपेक्षाही जुने आहेत. पण इकडच्या वन्यप्राण्यांवर, जंगलातील होणाऱ्या बदलांबद्दल फारसं काम झालेलं नाही. त्या भागाची तशी थोडीफार ओळख झाल्यामुळे आम्ही सीमारेषा ओलांडून छत्तीसगडच्या जंगलात जाण्याचा निश्चय केला होता. हेतू होता तो फक्त त्या जंगलाची ओळख करून घेण्याचा. पण ते एवढं सहज साध्य होण्यासारखं नव्हतं.
ज्या दिवशी आम्ही बस्तरमध्ये पोहोचलो त्या दिवशीच वर्तमानपत्र नक्षलवादी आणि सरकार यांच्या संघर्षांच्या ताज्या बातम्यांनी भरून गेलं होतं. गेली दोन दशकं बस्तरचा भाग या संघर्षांमागच्या आणि त्यातून तयार होणाऱ्या िहसेखाली दडपलेला आहे. आम्ही पोहोचलो त्या काळात पुन्हा एकदा वातावरण तणावाचं झालं होतं. आम्हाला ज्या जंगलांमध्ये जायचं होतं तिथे कुणीही आम्हाला नेण्यास तयार नाही हे आमच्या लवकरच लक्षात आलं. मग ठरवलं की कमीत कमी जेवढं सहज शक्य आहे तेवढं बघून घेऊ. म्हणूनच परवानगी घ्यायला आम्ही त्या वन विभागाच्या कचेरीत गेलो होतो. त्यांच्याबरोबर गप्पा मारता मारता माझे डोळे मात्र हातातल्या त्या प्राण्यांच्या शिरगणतीच्या नोंदींकडे होतं. लांडगे, जंगली म्हशी आणि अन्य वन्यप्राण्यांनी भरलेलं ते जंगल कसं असेल याची मी कल्पनाच करू शकत नव्हते. तुलना करणार तरी कुठल्या जंगलाशी? आम्हाला अगदी ओझरतं दर्शन झालं असतं त्या भागाचं तरी चालण्यासारखं होतं. मी तिकडच्या िभतीवर लावलेल्या एका जुन्या बोर्डावर गिरवत विचारलं ‘तुम्हाला काय वाटतं, आम्ही जंगलाच्या या भागापासून इथे, दुसऱ्या बाजूला, इकडे जाऊ शकू?’ बोटांखाली छत्तीसगढ आणि महाराष्ट्राच्या सीमारेषेजवळचा, नकाशावर गडद हिरव्या रंगात दिसणारा भाग होता. समोरच्या अधिकाऱ्याच्या चेहऱ्यावर आधीच्या आश्चर्याचं रूपांतर नेभळट हास्यात झालं. ‘आम्ही वन खात्यात काम करत असूनही स्वत:च तिथे अनेक वर्षांत गेलो नाही. शक्य नाही ते, सध्या तर मुळीच नाही.’ मग थोडी चर्चा झाल्यावर आमच्या हे लक्षात आलं की छत्तीसगडच्या दक्षिणेकडची ही जंगलं कुणालाही जाता येतील एवढी सुरक्षित नव्हती. आम्हाला या परिस्थितीची कल्पना होतीच, पण तरीही निराशा झालीच. आणि ती त्या अधिकाऱ्यांनी आमच्या चेहऱ्यांवर बघितली. त्यांनी सुचवलं, ‘तुम्ही असं का नाही करत, कांगेर घाटी बघून या आधी. ते तर सहज शक्य आहे.’ मग काय, त्या दिवशी एका माणसाची गाडी भाडय़ाने घेतली आणि जवळच्याच कांगेर घाटीच्या जंगलात एक-दोन दिवस भटकून येण्याची तयारी केली.
दुसऱ्या दिवशी पहाटेच्या गारव्यातच आम्ही निघालो. कांगेर घाटी राष्ट्रीय उद्यान हे जगदलपूरच्या दक्षिणेला, जवळपास ३५ किलोमीटरच्या अंतरावर आहे. छोटय़ा-छोटय़ा गावांमधून जंगलाकडे जाणारा रस्ता एका छोटय़ा घाटात शिरतो आणि मग पुढे घनदाट जंगलं सुरू होतात. शबरी नदीतून फुटलेले अनेक लहान झरे कधी या रस्त्याच्या कडेने तर कधी पुलांच्या खालून असे आपल्याबरोबरच प्रवास करतात. या भागातील झरे आणि नद्या भारतातील सर्वात सुंदर अशा धबधब्यांना जन्म देतात. कांगेर नदी, जिच्यामुळे या राष्ट्रीय उद्यानाचे नाव ठरवण्यात आले, ती इकडच्या डोंगरांमधल्या दऱ्यांमधूनच वाहते. आम्हीही एका तिरथगड नावाच्या धबधब्यापासून हे जंगल पाहण्याची सुरुवात करायचं ठरवलं.
असं म्हणतात की बस्तरचं जंगल म्हणजे रामायणाच्या कथांमधलं दंडकारण्य आहे, जिथे राम, सीता, लक्ष्मण वनवासात असताना गेले होते. रामाचे काही भक्त यामुळेच इकडच्या जंगलामध्ये असलेल्या काही जागांना भेट देण्यासाठी येतात. तिरथगडच्या भागात फिरताना असे काही फलक दिसतात, त्यांच्यावर जे नकाशे काढलेले आहेत, त्यातील पायवाटा रामाने वापरल्या होत्या असे मानले जाते. आणि या नकाशांबरोबरच असतात, राम-लक्ष्मण, सीता यांचे फोटो. पौराणिक कथांशी संबंध जोडला गेल्यामुळे या जंगलांना अजूनच गूढपणा येतो. पण तिरथगडच्या भागात शिरल्या शिरल्या मला मोठा फलक दिसला. त्याच्यावर मात्र एक पक्ष्याचं चित्र होतं. हा पक्षी म्हणजे बस्तरच्या जंगलांमध्ये आढळणारी मनेची एक दुर्मीळ जात, आपल्या शहरातल्या मनेपेक्षा वेगळी. मला स्वत:ला हा फलक बघेपर्यंत माहीत नव्हतं की ‘बस्तरी मना’ अशा नावाने ओळखला जाणारा पक्षीही आहे! इतर ठिकाणी जंगलातले हिरो म्हणजे काय, आपले वाघ, सिंह, हत्ती, बिबटे असे भव्य प्राणी. पण इथे मात्र मना! पण मनेची ही जात एवढी दुर्मीळ की आम्हाला ती काही आमच्या छोटय़ा प्रवासात बघता आली नाही.
धबधब्याच्या पायवाटेला लागल्यावर लक्षात आलं की आम्ही चारही बाजूंनी जंगलाने वेढलेले आहोत. बस्तरचं जंगल जवळून बघण्याचा तो पहिलाच योग होता. आणि धबधबा तर अतिशय सुंदर! कांगेरच्या दऱ्यांमध्ये खडकांची खास घडण असते, इथे खडकाचे अगदी पातळ थर नसíगक कारणांमुळे एकावर एक रचलेले असतात. अशा दगडी थरांच्या रचना प्रचंड मोठय़ा आकारातसुद्धा दिसतात, अगदी डोंगरच्या डोंगर! तिरथगडचा धबधबा अशाच एका जवळपास १०० मीटर उंचीच्या उतारावरून कोसळतो. तो संपतो तो एका शांत डोहात, डोहाच्या िभती म्हणून धारदार कपारी! आमच्याशिवाय तिथे अजून काही, हातावर मोजता येण्याजोगे लोक होते. धबधब्याजवळच एक जुनं मंदिर आहे, आत खास बस्तरी शिल्पकृतींनी नटलेले देव. त्या जंगलाच्या आणि धबधब्याच्या दर्शनाने ताजेतवाने होऊन आम्ही पुन्हा एकदा कांगेर घाटीच्या प्रवासाला निघालो.
पुन्हा रस्त्याला लागलो तेव्हा आजूबाजूला सागवृक्षांनी, मोह आणि बेहेडय़ाच्या जातीच्या झाडांनी गर्दी केली होती. लवकरच आम्हाला गाडी सोडून खाली उतरावंसं वाटू लागलं. उतरलो, आमचा वाहनचालक मात्र या कल्पनेवर फार खूश नव्हता. येताना त्याने अनेक गोष्टी सांगितल्या होत्या. आधी एकदा त्याच्या गाडीवर कसा गोळीबार झाला होता, कधीही काहीही होऊ शकतं इत्यादी. पण तो भाग तसा सुरक्षित होता. त्याला फक्त काही वळणं पुढे जाऊन आम्ही एका ठिकाणी थांबण्यास सांगितलं आणि आम्ही रस्त्याच्या कडेला असणाऱ्या एका पायवाटेवरून जंगलात घुसलो. तासाभराच्या भटकंतीनंतर आणि एक अतिशय निसरडा झरा ओलांडल्यानंतर आम्हाला थोडं बरं वाटलं. असे जंगलात शिरलो नसतो तर त्या भागात दुर्मीळ असणारे फॉरेस्ट वॅगटेल, थोडासा कर्कश असा हळद्या पक्षी, छोटेसे फ्लायकॅचर्स आणि रंगीबेरंगी मिनिवेट पक्षी दिसले नसते. मुख्य रस्त्यावर परतल्यावर आमची गाडी कुठे उभी आहे हे शोधायला थोडा वेळ लागला. ती मिळाली तोपर्यंत बिचारा ड्रायवर चिंताग्रस्त झालेला. त्यामुळे आम्ही पुढच्या वेळी गाडी थांबवली ती अगदी कांगेर घाटी राष्ट्रीय उद्यानाच्या गेटवरच.
गेटच्या पलीकडचे रस्ते लाल मातीचे, वेगवेगळ्या दिशांना जाणारे. आम्ही तिकडच्या प्रसिद्ध कोटमसर गुफांना भेट देण्याचं ठरवलं. गुफांकडे जाणाऱ्या त्या लाल मातीच्या रस्त्यावरचा प्रवास अजूनच खास केला तो आजूबाजूला उडणाऱ्या पाचू-कवडय़ांनी (एमेराल्ड डव्ह नावाचा एक पक्षी). हिरव्यागार रंगाचे हे कवडे अगदी आमच्या गाडीजवळूनच उडत होते. या कवडय़ांना एवढं निर्भयपणे उडताना, वारवरताना मी आधी इतर कुठंच बघितलेलं नाही. कोटमसर गुंफेच्या जवळ पोहोचलो आणि पुन्हा एकदा पायी फिरण्याचा आनंद घेतला. अगदी गर्द जंगलांमध्ये दडलेल्या या गुंफेचा शोध फक्त शंभर वर्षांपूर्वीच लागला. गुंफेचं प्रवेशद्वार अगदी अरुंद होतं पण आतमध्ये, जमिनीखाली उतरल्यानंतर भुयारांचं, चुन्याच्या खांबांनी भरलेलं प्रचंड मोठं जाळं होतं. असल्या गुंफांमधली सृष्टी वेगळीच असते. इकडच्या अंधारलेल्या कोपऱ्यांमध्ये एक प्रकारचा फक्त गुंफांमध्ये जमा झालेल्या पाण्याच्या थारोळ्यात राहाणारा असा दुर्मीळ मासा सापडतो. इतर काही लेणी किंवा गुंफांप्रमाणेच इथेही लोकांना देव सापडला. कोटमसरच्या गुंफेतली एक नसíगक रचना शिविलग समजली जाते आणि लोक इथे त्याची पूजा करण्यासाठी येतात.
त्या गुंफेच्या निमुळत्या, चुनखडी भुयारातून एका छोटय़ा दिव्याच्या मंद प्रकाशात फिरताना आम्ही सगळेच जमिनीवरच्या जगापासून दूर गेलो होतो. बाहेर येताच सूर्यप्रकाशाने डोळे अगदी दिपून गेले. पण जवळच्याच झुडपांमधून पक्ष्यांची किलबिल ऐकू येत होती, आम्ही लगेचच पुन्हा एकदा डोळ्यांसमोर दुर्बिणी लावून तयार झालो. वेलींच्या जाळ्यांमध्ये पक्ष्यांचा एक संमिश्र गट होता. त्यात काळ्या डोक्याचे पिवळेधम्मक बुलबुल पक्षी, करडय़ा डोक्याचा कॅनरी फ्लायकॅचर आणि निळेभोर मोनार्क (ज्याला नीलमणीसुद्धा म्हणतात) होते. इतरही असे पक्षी होते जे आम्ही आधी आंध्र प्रदेशच्या जंगलातच पहिले होते. गुंफेच्या गडद अंधारानंतर पक्ष्यांच्या त्या आकर्षक रंगांनी वातावरण पालटून टाकलं.
बस्तरच्या जंगलातील पुढचे काही दिवस असे काही होते की माझी त्या भागाकडे पाहण्याची दृष्टीच बदलून गेली. त्या प्रवासानंतर, मी आणि माझा एक मित्र, असे दोघे बस्तरच्या आणि आजूबाजूच्या इतर भागातून जे वाहन मिळेल त्याने भरपूर फिरलो. त्यातल्या एका बसवाल्याशी आमची गट्टीच झाली. छत्तीसगडच्या त्या भागात सार्वजनिक वाहने कमीच, पण एक लाल रंगांची बस आहे ती एकटीच आंध्र-छत्तीसगड अशा फेऱ्या मारते. तिच्यातून होणारे छत्तीसगडचे दर्शन वेगळेच आहे. इकडच्या बऱ्याच गावांमध्ये तणावाचं वातावरण असतं. भारतात इतर ठिकाणी गावाचा सर्वात महत्त्वाचा भाग, म्हणजेच त्याचं केंद्र कसं गजबजलेलं असतं. इथे मात्र प्रत्येक छोटय़ा गावाच्या मध्यभागी हातात बंदुका घेतलेले, काळ्या कपडय़ांतले जवान उभे असतात. इकडचे लोक दर दिवशी जे सहन करतात ते आपल्यापर्यंत पोहोचतच नाही. इकडच्या नसíगक साधन संपत्तीने भरलेल्या जंगलाच्या नशिबी सध्या आहे तो फक्त संघर्ष. आम्हीही तिकडच्या गावातल्या लोकांसारखे नक्षलवादी आणि सरकार यांच्या कात्रीत सापडल्यासारखेच होतो. कदाचित असाही काळ येईल जेव्हा या जंगलांकडे बसच्या ओरखडे उठलेल्या खिडकीतूनच नाही तर प्रत्यक्षात मोकळ्या वातावरणात फिरून बघता येईल, अर्थात तोपर्यंत ही जंगलं टिकली पाहिजेत. पण आपल्यासारख्या सामान्य आणि सुरक्षित वातावरणात वाढलेल्या लोकांना मात्र कांगेर घाटीचं जंगल म्हणजेच आधुनिक दंडकारण्य जवळून बघण्याची, समजून घेण्यासाठीची एक छोटीशी संधी आहे.
जंगल बघितल्याने, समजून घेतल्याने, आपल्याला सर्वात जास्त माहिती मिळते ती आपल्या आणि निसर्गाच्या नात्याची. कधी कधी असं जाणवतं की हे नातं जिव्हाळ्याचं आहे, कधी कधी त्यातआपला स्वार्थही दिसतो. त्यामुळे फिरण्याची किंवा त्यापलीकडेही जाऊन जंगलाचा अभ्यास करण्याची तुमची इच्छा असेल तर माणूस आणि निसर्ग यातलं नक्कीच पडताळून पाहा. आणि तुम्हाला फिरण्यात कमी पण वाचनात जास्त रस असेल तरीही ते जुन्या गोष्टींपुरतं मर्यादित न ठेवता, नवं, सध्याच्या खऱ्या परिस्थितीच्या जेवढं जवळ असेल तेवढं चांगलं. जंगलं का संपुष्टात येताहेत, आपण स्वत: त्यामागील कारणांत सहभागी आहोत का, नक्की काय बदललंय, काय करता येईल, असे प्रश्न पडू द्या. तुमच्या पुढच्या जंगलवाचनासाठी ऑल द बेस्ट!
समाप्त
ओवी थोरात – response.lokprabha@expressindia.com
