प्रासंगिक : गोष्ट दिग्दर्शकाची!

गोष्ट साधारण पन्नास वर्षांपूर्वीची. एका मराठी चित्रपटाचा प्रसिद्धीचा प्रारंभिक खेळ.. कुतूहलाचा, कौतुकाचा. पण दिग्दर्शकासाठी कसाचा..कसोटीचा..! प्लाझा चित्रमंदिराचे व्यवस्थापन पाहणाऱ्या चित्रपती शांतारामबापूंच्या मोठय़ा बंधूंना सांगून खालच्या मजल्यावर कोपऱ्यात अंधारात आपल्या पहिल्याच चित्रपटाचे भाग्य अजमावीत बसलेले दिग्दर्शक आणि वर बाल्कनीत तत्कालीन चंदेरी जगतातील चमचमणारे सारे तारे-तारका. आणि हो दिग्दर्शकाचे आई-वडीलही. वध्र्यातून वत्सल औत्सुक्याने आलेले. समारंभपूर्वक चित्रपटातील श्रेयनामावलीने पडदा उजळून निघतो. दिग्दर्शक असे श्रेय सांगणारी प्रतिमा दिसल्यावर आई-वडिलांना स्वाभाविकच पडदा अधिक उजळलेला वाटतो.

पहिलं दृश्य सुरू होतं. एक टेकडी. त्यावर चढून जाणारी दूरवर दिसणारी चढण. ती अतिशय घाईने चढून जाणारा तरुण नायक. काही तरी साधंसुधं नाही असं.. अगोचरपणाचं ठरवून स्वतला टेकडी शिखरावर ओढून नेणारा. तो हट्टानं पोचतो आणि खाली खोलवर गेलेली दरी पाहतो. मनाचा हिय्या करून स्वतला तीत झोकून देणार तोच.. त्याच्या पाठीवर हात. एका प्रौढ माणसाचा. हा निग्रहाने तो बाजूला सारत ‘मला जगायचं नाही. मी हे ठरवलंय. मला अडवू नका’ असं बजावतो तर तो माणूस हसत ‘मी कशाला अडवू?’ असं विचारत नायकाला मागे वळून बघायला सांगत शिखरापासून पायथ्यापर्यंत तिष्ठत असलेली माणसांची रांग दाखवतो. आणि म्हणतो ‘या सर्वानाही जगायचं नाहीये.’ आणि पुढे विचारतो ‘तू मध्येच का घुसलास? जा तिथून रांगेतून ये. घुसलास म्हणून अडवले तुला.’ असं म्हणतो मात्र आणि किमया झाल्यासारखा पाहणारा सर्व प्रेक्षकवर्ग रोधून धरलेला श्वास तर सोडतोच, पण या अवचित झटक्याने आनंदून जात पहिली पसंतीची टाळी देतो.

दिग्दर्शक प्रेक्षकांच्या परीक्षेत उत्तम गुणांनी उत्तीर्ण झाल्याचे समाधान मिळवतो. हळूहळू प्रेक्षकांना गोष्टीत-गाण्यात रममाण करीत चित्रपट संपतो. प्रेक्षक चेहरे आनंदाने फुलवून बाहेर पडतात. बाल्कनीतलं तारांगण खाली येतं. दिग्दर्शकाचं कौतुक होतं आणि सभागृहातील चंदेरी चमचम विझून जाते. दादरलाच जवळच सामान ठेवलेल्या अतिथिगृहाकडे जाताना दिग्दर्शकाचे वडील.. (दिग्दर्शक त्यांना काका म्हणत असतो) एकदम त्याला विचारतात, ‘अरे, संकलक म्हणजे काय? मघाशी श्रेयनामावलीत पाटी वाचली म्हणून विचारतोय.’

दिग्दर्शक त्यांना ते काम, त्या कलावंताचं कौशल्य समजावून सांगतो. मग एक एक करीत श्रेयनामावलीतील सर्वच कामांची माहिती काका घेतात आणि तात्पर्य काढल्यासारखे विचारतात’ ‘अरे, म्हणजे सगळं तर हेच सारं करतात, मग यात तुझं नाव लिहावं असं तू काय करतोस? दिग्दर्शक एका वाक्यात सांगतो, ‘खरंच मी काहीही करीत नाही. मी केवळ सर्वाना चित्रपटकथेच्या एका सूत्रात बांधतो. बस्स.’

या प्रसंगातून हे इतकं नेमकं सांगितलं ते ज्येष्ठ दिग्दर्शक राजदत्त यांनी. आणि निमित्त होतं राज्य मराठी विकास संस्थेने आयोजित केलेल्या ‘भाषाप्रवास : अक्षरे ते आकार. अर्थात पटावरील चित्राक्षरे’ या ‘आप्तवाक्य संवादा’च्या कार्यक्रमाचे. ‘संवाद’ या वाचक गटाने महाराष्ट्र राज्याच्या सुवर्णमहोत्सवी वर्षांत ही ‘आप्तवाक्य संवादा’ची संकल्पना मांडली, प्रत्यक्षात आणली. पुढे काही कारणांनी स्तब्ध झालेला हा संवाद आता राज्य मराठी विकास संस्थेने पुन्हा एकदा वाहता केला आहे. हा पुनरागमनाचा कार्यक्रम बुधवार, २१ सप्टेंबर २०१६ या दिवशी रवींद्र नाटय़ मंदिर संकुलातील पु. ल. देशपांडे कला अकादमीत आयोजित करण्यात आला होता.

चित्रपटकलेच्या संदर्भात अनेकदा वरील प्रश्न पडतो. कथा, संवाद, अभिनय, संगीत, नृत्य, दृश्य अशा विविध कलांगांनी सिद्ध होणाऱ्या या कलाकृतीत दिग्दर्शकाचे श्रेय कोणते, कौशल्य कोणते? अन्य कलांच्या आविष्कारांवर त्या त्या कलावंताचे त्याच्या कलाकृतीवर नियंत्रण असते, हाताळण्याचे, आकारण्याचेही. त्यामुळेच त्या आविष्कारासाठी तो सर्वथा उत्तरदायी असतो. पण चित्रपट दिग्दर्शक? तो शब्द ते प्रत्यक्ष दृश्याकार हा भाषेचा प्रवास कसा करतो हे सामान्य चित्रपटरसिकाला पडलेलं कोडंच असतं. या कार्यक्रमाच्या निमंत्रणपत्रिकेत ‘संवाद’ गटाच्या आनंद गाडगीळांनी नेमकी याच कोडय़ाची उकल व्हावी अशी अपेक्षा व्यक्त करताना लिहिले आहे, ‘चांगले अभिनेते-अभिनेत्री घडविणारा, संगीतातून कथा अधिक प्रवाही करणारा आणि परिणाम गडद करण्यासाठी स्वतच चित्रित केलेल्या भागांवर कात्री चालविणारा अशा प्रकारे कथानिवड ते संकलन या चित्रपट निर्मिती प्रक्रियेत दिग्दर्शकाचे काम काय, स्थान काय?’

ज्येष्ठ दिग्दर्शक राजदत्तजींच्या कथनातून हे समजले की त्यांचा स्वतचा कलाप्रवासही अक्षरांकडून आकाराकडे असाच झाला आहे.

यवतमाळ जिल्ह्य़ात जन्म आणि वडिलांच्या रेल्वेतील नोकरीमुळे बदलत्या गावांतून शिक्षण झाले. बल्लारशा येथील दगडी कोळशाच्या खाणीत शाळेच्या सहलीबरोबर गेलेल्या विद्यार्थी दत्ताला खाणीतील जगणं, घुसमटणं, श्वासाबरोबर काळी धूळ जाणं आणि घशात तीच साठून राहणं हे सारं त्यानंतर त्याच विषयावर लिहिलेल्या निबंधात मांडावंसं वाटलं. बाकरे नावाच्या शिक्षकाच्या नजरेतून हे दृश्य टिपण्यातलं वेगळेपण सुटलं नाही म्हणूनच ते तो निबंध नागपूरला ज्येष्ठ साहित्यिक ग. त्र्यं. माडखोलकरांना पाठवितात. आणि माडखोलकर या विद्यार्थी दत्ताला भेटायला बोलावतात. त्यातूनच पुढे पुण्याच्या ‘भारत’मध्ये पत्रकारितेला प्रारंभ होतो. संघ स्वयंसेवक असल्याने पुण्यातील मोतीबागेत संघ कार्यालयात निवास आणि ‘भारत’मध्ये पत्रकारिता असा दिनक्रम सुरू होतो. पुढे भारत बंद झाल्यावर ‘चांदोबा’ या मुलांच्या लोकप्रिय मासिकात संपादकीय काम सुरू होते.

राजदत्त सांगत होते की, केवळ चित्रपट पाहणेही जिथे दूर होते आणि तर त्यात काही करण्याइतक्या सहभागाची शक्यता तर त्याहूनही दूर होती. पण विद्यार्थीवयातच पाहिलेल्या एका चित्रपटाने मात्र मनात घर केले होते. कुठली तरी परीक्षा संपली आणि मौज करण्यासाठी आलूबोंडा (बटाटेवडय़ाचा वैदर्भी अवतार) खाणे आणि नंतर पिटातून चित्रपट पाहणे हा कार्यक्रम ठरला. चित्रपट पाहायला हे तीन-चार मित्र गेले होते. आणि त्या चित्रपटगृहातील काळोखाने असं काही शहाणं केलं, अंतर्मुख केलं की, मध्यंतरातही कुणी एकमेकांशी बोलले नाहीत. तो चित्रपट होता ‘ऊनपाऊस’! उत्तम कथा, अभिनय, गीत-संगीत.. गदिमा-राजाभाऊ परांजपे आणि सुधीर फडके असं कलात्रिदल. मनातून ते चित्र हललं नाही. आणि या प्रभावी चित्रपटाला आकार देणारे दिग्दर्शक राजाभाऊ परांजपे दक्षिणेतील एका चित्रपटाच्या चित्रीकरणासाठी आले असता त्यांची प्रत्यक्ष भेट होते. आणि तेच बरोबर चलण्याविषयी सुचवितात. एखाद्या चित्रपटातच शोभावा असा हा विलक्षण योग. ज्याच्या चित्रपटामुळे पडद्यावर सरकणारी, साकारणारी कथा मनात घट्ट रुजावी, प्रत्यक्ष त्यानेच हाक मारून, हात धरून चित्रपटसृष्टीचं दार उघडावं हे सारंच विलक्षण! इथे या टप्प्यावरही एक मार्मिक वळण दत्ताजींनी सांगितलं. राजाभाऊंच्या या निमंत्रणाविषयी सांगून अनुमतीसाठी त्यांनी घरी वडिलांना पत्र लिहिलं. तर वडिलांनी रोकडेपणाने इतकंच उत्तर दिलं की, ते तुझं तूच ठरव, पण मला पसे पाठवायला तेवढं सांगू नकोस. तसंच दुसरं पत्र त्यांच्या वर्धा जिल्ह्य़ाचे संघचालक अप्पाजी जोशी यांना लिहिलं. अप्पाजींनी ते बाळासाहेब देवरसांना दाखविले. जवळपास १९६० च्या सुमाराची ही गोष्ट. तेव्हा बाळासाहेब सरसंघचालक झालेले नव्हते. बाळासाहेबांनी पत्रोत्तर लिहीत उलट प्रश्न केला की, ‘स्वयंसेवक असून तू असा प्रश्न कसा विचारतोस? स्वयंसेवकाला कोणतेही क्षेत्र वज्र्य नाही. त्याला संघसंस्कारांचे स्मरण मात्र राहायला हवे.’

राजदत्तांनी तो संस्कार आपल्या कामातून अधिक संक्रमित केला याची साक्ष त्यांचे चित्रकर्तृत्वच देते. वेगवेगळे लेखक, विषय, कलावंत यांना घेऊन कौटुंबिक, चरित्रात्मक, आदर्शवादी कथांबरोबरच विनोदी कथापटही त्यांनी दिग्दíशत केले. पण या वैविध्यातूनही ते कुटुंब, समाज, परंपरा याविषयीच्या समाजातील धारणा अधिक सुयोग्य करताना दिसतात.

कलावंतांच्या आविष्कारस्वातंत्र्याच्या विषयावर समाजात खूपच उलटसुलट चर्चा सुरू असते. खूपदा उलटच. राजदत्तांनी मात्र अधिक मुळाशी जाऊन कलावंताआधी कलेच्या प्रयोजनाकडे सर्वाचे ध्यान वळविले. कला ही केवळ स्वान्त:सुखाय नसते तर ती समाजाची एक आवश्यकता असते. जीवनातील अनेक समस्यांनी ग्रासलेली माणसं चित्रपटच नव्हे तर एकूणच कलेकडे आशेने पाहात असतात. कला जगायला शिकवते. जगायचं कसं आणि का ते दाखवते. कलावंताचं हे दायित्व त्याच्या वैयक्तिक आविष्कारस्वातंत्र्याहून मोठेच असते. पण ते काहींना कळते..काहींना नाही.आणि काहींना कळूनही..परिणाम होत नाही.

राजदत्तजींचा दिग्दर्शक म्हणून पहिला चित्रपट होता ‘मधुचंद्र’! त्याच्याच शुभारंभाची कथा आपण या लेखाच्या आरंभी वाचलीत. त्याआधी सात वष्रे ते राजा परांजपे यांचे सहायक होते. कधीतरी प्रभाकर ताम्हणे यांची ‘अल्ला जाने क्या होगा आगे’ ही कथा त्यांच्या वाचनात आली. वर्ष होतं १९६६. पंतप्रधान शास्त्रीजींच्या ताश्कंद येथील अपमृत्यूच्या दु:खद बातमीने संपूर्ण भारत कष्टी झाला होता. राजाभाऊंनाही धक्का बसला होता. काम काही नव्हते. याच काळात विनोदी लेखक प्रभाकर ताम्हणे यांची एक कथा दत्ताजींच्या वाचनात आली. कथेचं नाव होतं ‘अल्ला जाने क्या होगा आगे’. ती वाचता वाचता त्यांना हसूच फुटले.

अनावर. थांबेच ना. तेवढय़ात ते भानावर आले. देशावर एवढी मोठी आपत्ती आली आहे आणि मला खदाखदा हसू फुटतेय याचे आश्चर्य आणि खेद वाटून ते थबकले. आणि त्यांना त्या कथेचे सामथ्र्य जाणवून त्याच कथेवर चित्रपट दिग्दíशत करायचा असं त्यांच्या मनाने घेतले आणि ते गदिमांना पटकथा-संवाद-गीते लिहिण्याची विनंती करायला ते पंचवटीवर गेले. गदिमांनी कथा थोडीशी चाळूनच बाजूला ठेवली. आणि विचारले, ‘यावर तू चित्रपट काढणार? विनोदी कथेवर? अरे तुला कधी हसताना पाह्य़ला नाही आणि तू जगाला हसवायला निघालास?’ दत्ताजी सांगत होते, ‘मला हसण्याचं वावडं असल्याचं अण्णांचं म्हणणं खरं होतं, पण ते अपूर्ण होतं. माडगूळकर-परांजपे-फडके यांच्या कडूगोड गप्पांचा मी साक्षीदार होतो. मनमुक्त विनोदांबरोबरच वादविवादही मी पाहिले होते. पण मी विनयाने सलगी दाखवत नव्हतो. मग कालेलकरांना भेटून त्यांच्याकडून पटकथा-संवाद लिहून घेतले. पुढे गीतं गदिमांनीच लिहिली.’ ‘मधुचंद्र’ हा पहिलाच चित्रपट पण लोकांना अतिशय आवडला. गाजला. याच चित्रपटाच्या प्रसिद्धीसाठी आयोजित केलेल्या प्रारंभिक खेळाचे वर्णन लेखाच्या आरंभी आले आहे. यानंतरही अनेक वष्रे ते राजा परांजपे यांचे सहायक म्हणून काम करीत होते हे विशेष.

साधारणत: आधी गीताचे शब्द आणि नंतर त्याची चाल असा क्रम विशेषत चित्रपटसृष्टीने बदलून टाकलेला आपण पाहतो. तो संदर्भ देऊन दिग्दर्शकच एखाद्या कथेचा आराखडा सुचवतो आणि त्या कल्पनेवर लेखक कथा, पटकथा आणि संवादाची इमारत बांधत नेतो असं तुमच्या कारकीर्दीत झालं आहे का असं विचारल्यावर राजदत्तजींनी आरंभी आलेल्या ‘मधुचंद्र’ या त्याच्या चित्रपटतील प्रसंगाची आठवण देऊन सांगितले की, तो प्रसंग मूळ कथेत नाही, पण त्या नायकाचं स्वभावचित्रण अधिक जिवंत करण्यासाठी या प्रसंगाची योजना केली. हा आधी सुचला आणि नंतर लिहिलेला प्रसंग आहे. असे अनेकदा होते. कधी लेखकाला तर कधी दिग्दर्शकाला सुचलेले मूळ कथेत नसलेले प्रसंग कथा चित्रांकित करताना चित्रपट माध्यमाची आवश्यकता म्हणून घ्यावे लागतात. माध्यमांतरात हे घडणं स्वाभाविक असतं. असे काही प्रसंग रांगोळीचे ठिपके जोडणाऱ्या रेषांसारखे असतात. इतकेच. पण म्हणून मूळ लेखकाचं श्रेय काही दुय्यम होत नाही. दिग्दर्शक म्हणून मला तर ते नकोही. उलट चित्रपटाची कलाकृती लेखक, गीत-संगीतकार, छायालेखक आदी सर्वाच्या कौशल्यातून पूर्णत्वास जाते. या सर्वाची प्रतिभा एका रेषेत गुंफणे, संवादी ठेवणे एवढेच दिग्दर्शकाचं श्रेय.

राजदत्तांशी चाललेल्या या गप्पा छान रंगत गेल्या. पांढरा लेंगा, फिकट रंगाचा झब्बा, खांद्याला झोळी आणि पांढऱ्या आखूड दाढीतील चिंतनशील गंभीर मुद्रा, राजदत्तजींचे हे आणि असंच दर्शन आजवर होत होतं. या गप्पांच्या निमित्ताने सहज संवाद करणारे, मुक्तपणे हसणारे, तिखट.तीव्र शब्दात कोणावरही टीका न करता आपली विचारनिष्ठा स्पष्टपणे मांडणारा अशी अनेक नवी रूपे अनुभवता आली.

आयोजकांविषयी…

वाचनवेडय़ा मित्रांचा ‘संवाद’ नावाचा गट जवळपास दशकभर भेटत होता. नवे वाचनवेडे मिळवत होता. मासिक भेटींमधूनच काही मान्यवरांची कलाविषयक कथने/गप्पा चित्रमुद्रित करून कलासंचिताची साठवण करण्याची कल्पना पुढे आली. आणि ‘आप्तवाक्य’ हा उपक्रम सुरू झाला. स्वबळावर चाललेला हा उपक्रम काही काळ चालून स्तब्ध झाला होता. त्याला नवऊर्जा मिळाली राज्य मराठी विकास संस्थेच्या प्रा. आनंद काटीकर यांच्या स्वागतशील पुढाकारातून. आता महिन्या-दोन महिन्याने ‘आप्तवाक्य’ पुनपुन्हा भेटीला येईल आणि भेटीला कुणी नवे मान्यवर लेखक-कलावंत आणेल.
प्रमोद बापट – response.lokprabha@expressindia.com