मावळतीच्या सूर्याप्रमाणे दतामाच्या सांसारिक आशा मावळत चालल्या होत्या. थोरला पोरगा आणि त्याच्यापाठोपाठ दोन पोरी असं सहाजणांचं कुटुंब पोसताना त्याला नाकीनऊ येत होतं. तरीपण ‘आलीया भोगासी..’ या म्हणीप्रमाणे तो कुटुंबासाठी फार कष्ट उपसत होता. जवा बघंल तवा त्याचा थोबडा चिंताक्रांत दिसत होता. थोरला पोरगा आप्पा दहावी नापास झाला. पुढं सातव्या वारीला कसातरी काठावर पास झाला. वाढत्या वयामुळे त्याचा शिक्षणातला रस निघून गेला आणि अर्धवट शिक्षण सोडून त्यानं खाणं, पिणं आणि गावभर हिंडणं असा आपला दिनक्रम चालू ठेवला. पाठच्या दोघी पोरी चुणचुणीत होत्या. त्यामुळे त्या जिथपर्यंत शिकतील तिथपर्यंत त्यांना शिकवायचं असा बेत आखून देताना येणारा प्रत्येक दिवस ढकलत होता. शिक्षण या एकाच कारणानं बापलेकात अंतर वाढत होतं. पोरानं अर्धवट सोडलेलं शिक्षण दतामाला सहन व्हायचं नाही त्यामुळे तो कधी कधी पोराला तोंडावरच वाईट वंगाळ बोलायचा. अशा बोलण्यानं त्यांच्यात शाब्दिक चकमकी व्हायच्या. म्हणून आप्पा खाण्यापिण्याव्यतिरिक्तचा वेळ घराबाहेर घालवत होता.
पोराचं घरापास्नं दुरावणं फटकळ मनाच्या दतामाला पसंत पडत नव्हतं. लगीच्या सोप्यात चटई अंथरुण त्यावर तो भिंतीला पाठ लावून बसला होता. रोज सांच्यापारी त्याच्या घरात बसाय-उठाय असणारा दिलपुदा बाजूच्या खुर्चीत बसला होता. रोजपेक्षा आज वेगळाच विषय काढण्यासाठी तो म्हणाला, ‘‘मामा.. कसला इचार करत्यासा. बघंल तवा तुमच्या डोस्क्यात कायतरी इचार घोळतच आसतोय. आशा इचारांनी काळजी रोग व्हुईल. तवा इचार करायचं सोडून द्या.’’
‘‘मला सपवूनच ह्ये इचार सपत्यात की काय आसं वाटायला लागलंय’’ तोंडातली पानाची पिचकारी थुंकून दतामानं आपल्या विचारांना मोकळीक दिली.
‘‘मामा आसं वाईट वंगाळ बोलू नगोसा. मानुस हाय तसं इचारबी आसणारच की. त्येंची बयाजवारपणे सोडवणूक करीत येणारं दिस ढकलायच आसत्यात.’’ दिलपुदा धीर देण्यासाठी म्हणाला.
‘‘व्हय तुजबी बरोबर हाय. खरं बाळतिणीचं सुक तिलाच म्हाईत आसतया. सुईणीला काय त्येचं. ती कुत म्हणणारच खरं कळा तिलाच सोसाय पायजेता न्हवं.’’ दतामा पोटतिडिकीनं म्हणाला.
आता काय वाडीच्यार लावण्यात अर्थच नाही असा विचार करून दिलपुदा विषयांतर करत म्हणाला, ‘‘मामा,.. येक म्हस हाय बघा. बक्कळ दूध देतीया. ती घेटल्यासा तर रोजचं अध्र्या लिटरचं तुमचं पैशे वाचतील आणि ढेरीलाबी दूध घालून धा-धा दिसाला बिलाचं पैशे हातात येतील. सगळ्यात भारी म्हंजे घरापास्नं लांब पळत्याल्या पोराला वैरणीचं भारं आणायची तसंच तिची निगा राकायची डुटीबी लागलं.’’
‘‘तुझं म्हणनं खरं हाय. खरं त्येनं तसं केलं तर बरं न्हाईतर हुं म्हणून धोंडा उरावर घेटल्यासारी माजी गत व्हायची.’’ दतामा मन मोकळं करून म्हणाला.
‘‘मामा, तुमी नुसतं हुं म्हणा. लक्षुमीच्या पावलानं ती घरात यील आणि घराचं सारं रुपडंचं बदलून जाईल. आसं मला वाटतंयं’’ दिलपुदा म्हणाला.
‘‘दोन दिस जाऊद्यात मग बघुया.’’
‘‘बघायचं काय ह्य़ेच्या आधीबी तुमच्या घरात म्हसरं पाळल्यात्यासाच की.’’
‘‘ते सगळं राहू दे किती रुपडं द्यायला लागणार ते तरी सांग.’’
‘‘साडेतीन हजारांत म्हस घरात आणायची.’’
‘‘पर एवढं पैशे आणायचं कुठलं सांग? ईक खायालासुदीक माज्याजवळ पशे न्हाईत बघ.’’
‘‘तुमी पैश्याची काळजी करू नगोसा. मी माज्या ढेरीतलं देतो की. ते दुधातनं फेडायचं. चेरमन आसल्यालाचा तेवढा तरी फायदा करून देतो.’’
‘‘बरं बाबा.. तुझा तुच निरखून आण.’’असं बोलून दतामानं विषयाचा कंडकाच पाडला.
दुसऱ्या दिवशी सकाळी सगळ्यांनीच पहिला होता त्या गोठय़ाची डागडुजी करायला सुरुवात केली. गोरण स्वच्छ केली. जिथं पाह्यजे तिथं खुंट रोवलं. मागच्या बाजूचं घमं सरळ करून गोठा चकाचक करून ठेवला. दुसऱ्या दिवशी दिलपुदा म्हशीला घेऊन दारात हजर. तिची ओवाळणी करायला सांगून उजवा पाय आत टाकेल अशा रीतीनं त्यानं तिला घरात घेतली. आणि थेट गोठय़ात बांधली. येतानाच आपल्या धाकटय़ा पोराच्या डोक्यावर तीनचार गवताच्या पेंडय़ा देवून त्यालाही घेऊन आला होता. त्यातली एक पेंडी सोडून गोरणीत टाकली. थोडा वेळ थांबून म्हस नवीन जागेत बुजतीया काय बघितलं. नवीन जागेचा तिच्यावर काय फरक पडला नाही हे ओळखून तो म्हणाला, ‘‘धार काढायसाठी एक मोठं भांडं आणि एक तांब्या घेऊन या.’’ त्याचं बोलणं ऐकून आप्पानं चारपाच तांबे मावतील एवढी डिचकी व एक तांब्या दिला. थानं धुवून त्यानं चरारा पिळायला सुरुवात केली. भरलं तसा तांब्या डिचकीत ओतून डिचकी भरली. नंतर एका चहाचं भुगुनं भरलं आणि हातातला तांब्याही भरला. सारी धार संपल्यावर तो उठला आणि म्हणाला, ‘‘बघा किस्त दूध दिलया जवळजवळ तीन ते साडेतीन लिटर आसंल’’
एवढं दूध पाहून साऱ्यांनाच आनंद झाला. लगेचच पयल्या दुधाचा पांढराधोट चहा घेऊन संगूमामी बाहेर आली. चहा देतच म्हणाली, ‘‘ म्हस दुधाला चांगली हाय बघा. चांगली म्हस दिवून तुमी आमचं चांगलं केल्यासा.’’
‘‘तसं काय न्हाई मामी.. चांगली वाटली म्हणून तर तुमच्या गळ्यात मारली. बाद आसती तर कशाला घिऊन आलो आसतो.’’ असं म्हणून दिलपुदानं चहा पिऊन कपबशी खाली ठेवतच खिशातली कागदं काढली आणि हवी तिथं दतामाची सही घेतली. साडेतीन हजारांच्या कर्जावर घेतलेल्या सह्यंचा कागद पुन्हा खिशात ठेवत तो म्हणाला, ‘‘मामा, म्हसवाल्याचं पैशे देवू काय?’’
‘‘दे की. खुशाल दे.’’ असा होकार घेऊन तो दतामाच्या घराबाहेर पडला.
म्हशीच्या येण्यानं घरातलं वातावरण पार बदलून गेलं होतं. सकाळचं जेवण झाल्यावर संगूमामी दतामाला म्हणाली, ‘‘काय वं.. आईकत्यासा न्हवं.’’
‘‘बोल आईकतोय’’ सुपारी कातरत दतामा म्हणाला.
‘‘आप्पाला बाजारला लाऊन दिवूया आणि मोठी बारडी आणूया म्हंजे सगळंच दूध तिच्यात मावंल. बाकीची भोडीबी राड व्हायची न्हाईत.’’ आईचं बोलणं सगळ्यांना पटलं. पण दतामाला त्या बोलण्यातला उतावीळपणा लक्षात आला होता. म्हणून तो म्हणाला, ‘‘जरा दम धर. लगेच काय बारडीची घाई न्हाई. आजून एक दोन दिस जाऊद्यात मग काय ते ठरवूया.’’
‘‘आमचं कवा तुमी काय आईकल्यासा! परत्येक येळंला आपलाच टकोबाला खरा करत आल्यासा.’’ असं म्हणत संगूमामी घरात शिरली.
संध्याकाळच्या टायमाला दतामा धारंला बसला. थानं धुवून त्यानं पिळायला सुरुवात केली. कसातरी अध्र्या लिटरचा एकच तांब्या भरला आणि म्हशीनं लाथा मारायला सुरुवात केली. काही केल्या म्हस कासंला हात लाऊ देईना. वैरण टाकली, काठीचा धाक दाखवला, काही फरक पडला नाही. शेवटी तेवढा एकच तांब्या घेऊन दतामा उठला. त्याचा चेहरा पडलेला होता. एवढं कमी दूध पाहून संगूमामी म्हणाली, ‘‘तीन लिटरच्या वर पिळणारी म्हस येवढी कमी कशी काय आली हो?’’
तिच्या प्रश्नाला उत्तर देताना दतामा म्हणाला, ‘‘नवीन जागेत आल्यावर जनावार जरा बुजतया. आणि एक दोन दिस वाट बघूया.’’
पण पुढचे दोन तीन दिवस तिनं एक तांब्यावर दूध दिलंच नाही. मग दतामानं आप्पाला पाठवून दिलपुदाला बोलावून आणलं. त्याला सारी हकिकत सांगितली पण तो काय थाकास थूर लागू देईना. ‘तुमच्या म्होरं मी तीनपरास जास्ती पिळलंय काय न्हाई?’ असं बोलून त्यानं त्यांची बालेतीच बंद केली. बरेच दिवस गेले मग मात्र आपली फसगत झाल्याची शंका दतामाला येऊ लागली. शेवटी त्यानं म्हशीला विकायचा निर्णय घेतला.
एके दिवशी सकाळी सकाळी रघू हेडी दारावरून जाताना दतामाच्या दृष्टीस पडला. ताबडतोब त्याला हाक मारून घरात बोलावलं आणि म्हणाला, ‘‘हिला एखादं गिराक हाय काय बघ. इकून टाकतो एकदाची.’’
‘‘आलीकडंच घेटल्यात्यासा न्हवं लगेच का इकाय लागल्यासा?’’
‘‘तर काय करावं आर्धा लिटरच्या वर पिळना झालीया बघ.’’
‘‘आहो मामा आटाय आल्याली म्हस काय दोन दोन लिटर पिळंल व्हय. आर्धा लिटरंच पिळणार की. आणि महिन्याभरात आटून बी जाईल.’’
‘‘आरं पयल्या दिवशी तीन साडेतीन लिटर पिळलतं’’
‘‘धारं तुंबवून ठेवली की आसं व्हुतय.’’
‘‘आसं आणि काय आसतंय व्हय’’
‘‘व्हय तुमच्यासारक्यास्नी डबऱ्यात घालायसाठी आशी लोकं आसल्यासारक्या हाजार लडतरी करत्यात.’’
‘‘म्हंजे मला दिलीपनं फसिवलं म्हणायचं की काय?’’
‘‘आता झाल्यालं झालं आणि गंगेला मिळालं आसं समजून हिला इकायचं बघुया. काय येतील तेवडय़ात समाधान माना.’’
‘‘बरं तु इकायच्या नादाला लागचं’’ असं सांगितल्यावर दतामाला बरं म्हणून त्यानं गोठा गाठला. तिची सारी देहयष्टी बघून तिच्या म्होरं आला. वेसन धरून दात बघतोय तर तिला दाढाच नव्हत्या. ते पाहून लगेचच दतामाला म्हणाला, ‘‘मामा. म्हशीला कोणबी घेणार न्हाई. तिला दाढाचं न्हाईता. तुमीबी दात बघून घेशीला की न्हाई.’’
‘‘इतकं समजत आसतं तर ही येळ आली नसती.’’
‘‘आता हिला मरेपतर तुमीच संभाळायला पायजे.’’ असं बोलून रघू घरातून बाहेर पडला.
असेच दोन महिने गेले. म्हस पुराचं आटली. अशी म्हस पोसायची म्हंजे दतामाच्या विवंचनेत आणखी एक पडलेली भर होती. तरीही गाबाला आल्यावर गाब घालवून बघूया असा विचार करून दतामा पुढची वेळ कधी येते ती वाट पाहत होता. पण दतामाचं नशीबच गांडू होतं. म्हस गाबही जाईना आणि तिला कोणीही विकत घेईना. त्यामुळे म्हशीनं दतामाची चांगलीच कुचंबणा करून ठेवली होती. अशा या बांड म्हशीला रोज वैरणकाडी आणून आप्पा पुरता घाईला आला होता. सगळं कुटुंब म्हशीला शिवीगाळ करतच होतं पण पोरी आणि संगूमामी म्हस देणाऱ्या दिलपुदाच्या नावानं हातबोटं घासत होत्या. इकडं म्हशीच्या कर्जावर व्याजमात्र चढतच होतं. पुन्हा बापलेकांची धुसपूस चालू होती. आप्पा रोज बापाची अक्कल काढत होता. आता काय करायचं या विवंचनेत दतामा होता. कायबी करून तिला इकायलाच पाह्यजे असा विचार करून तो ओळखीच्या अनेकांना सांगत होता. पण म्हस मात्र विकली जात नव्हती. शेवटी एकाला तो कळकळून म्हणाला, ‘‘काय द्यायचं तेवढं दे खरं हिला पयली माझ्या घरातनं भाईर काढ.’’
‘‘तुझं खरं हाय पर घेणारा कोणबी तयार न्हाई. आता एकच पर्याय हाय बघ.’’
‘‘कोणाचा सांग, तो करूया.’’
‘‘हिला कसापाला द्यायची. घेटली तर त्येंनीच न्हाईतर घरातच पडून मरंल.’’
‘‘मुकं जनावार कापायला द्यायच म्हंजे मनंच तयार हुईत न्हाई बघ’’ भूतदया दाखवत दतामा म्हणाला.
‘‘काय त्यो इचार सांग. माज्या वळखीचा एक माणूस हाय त्येच्या कानावर घालतो. त्यो लगेच घिऊन जाईल.’’ असं म्हणून तो हेडी घराबाहेर पडला.
दतामाला कात्रीत सापडल्यावाणी झालं होतं. धड म्हस विकत जात नव्हती. कसापाला घेणारा होता पण द्यायला मन धजत नव्हतं. त्यामुळे काय करायचं ते त्याला सुचतच नव्हतं. एका वेडय़ा आशेपायी म्हस वर्षभर बाळगली ते पण रोज बायकापोरांचं बोलून घेऊन, एक दिवस रागानेच संगूमामी दतामाला म्हणाली, ‘‘एकादं गिऱ्हाक बघून हिला इकून का टाकंना झाल्यासा.’’
बायकोचे बोलणे ऐकून तो गप्प बसला. त्यातली खरी गोम त्यालाच माहीत होती. कुणाच्याही कानावर त्याने घातली नाही. शेवटी सगळ्यांचाच बोल यायला लागल्यावर त्यानं म्हस कापायला द्यायचं ठरवलं. तसा निरोप संभ्या मास्तरला पाठवला. निरोप मिळाल्याबरोबर तो ताबडतोब घरी आला म्हशीला बघितली आणि म्हणाला, ‘‘शंभर कमी हाजाराला घेतो.’’
नऊशे रुपये ऐकल्यावर दतामाला हबकीच भरली. तो लगेच म्हणाला, ‘‘निदान आकराशे रुपये तरी दे की गा.’’
‘‘न्हाई जमत. आकराशेच्या मानानं हिच्यात कायतरी पायजे सगळी हाडंच की. बोललोय तेवढय़ावर येव्हार हुईत आसंल तर बोला न्हाईतर मी निघतो.’’ शेवटी नाईलाजाने दतामाने होकार दिला. होकार घेऊन ‘येतो उद्या’ असं म्हणून संभ्या मास्तर बाहेर पडला.
त्या दिवशी दतामाला खूप अस्वस्थ वाटत होतं. रात्रभर डोळ्याला डोळा लागला नाही. सारखी डोळ्यापुढं हंबरणारी म्हस येत होती. कवा सकाळ झाली त्यालाही कळलं नाही. आठ वाजता संभ्या दारात हजर. संभ्याच्या देहयष्टीकडे पाहूनच घरच्यांनी म्हस कापायला जाणार हे ओळखलं आणि त्यांनी विरोध करायला सुरुवात केली. वर्षभर वैतागलेल्या दतामानं कुणाचंही ऐकून घेतलं नाही. काळजावर दगड ठेवल्यासारखं मन घट्ट करून त्यानं म्हस सोडायला सांगितली. म्हस सोडायच्या अगोदरच त्यानं नऊशे रुपये दतामाच्या हातावर ठेवले. आणि म्हशीला सोडून घराबाहेर काढू लागला. तेवढय़ात आप्पानं पटकन आत जाऊन चतकोर भाकरीचा तुकडा आणला. डोळ्यात साठलेला अश्रूंचा पूर तसाच आवरून तिला भाकरीचा तुकडा खायला दिला. पोरींसह मामी हुंदकं दाबून रडत होत्या. दतामालाही अश्रू अनावर झाले होते. म्हणून तो खिशात पैसे ठेवून डोळं पुसत म्हशीच्या पाठोपाठ घराबाहेर पडला. ग्रामदेवतेच्या उपवासा दिवशीच मरणाच्या दाढेत जाण्यासाठी म्हस घराबाहेर पडली होती.
म्हशीच्या पाठोपाठ दतामा देवळापर्यंत आला. म्हस पुढं जात होती. तो देवळाजवळ थांबला. आणि म्हशीच्या पाठमोऱ्या आकृतीकडे बघत राहिला. म्हस नजरेआड होताच तो देवळात शिरला. खिशातले पाचशे रुपये काढले. देवालयाच्या विकासासाठी त्याची पावती केली. ती पावती घेऊन देवासमोर उभा रहिला. हात जोडत देवावर नजर स्थिर करत म्हणाला, ‘‘देवा.. परमेश्वरा.. नाईलाज म्हणून दावणीचं मुकं जनावार कापायला दिलंय. हे तू सगळं जाणून हाईस. तवा या पापातून मला मोकळं कर त्यासाठी आलेल्या पैशातनं पाचशेची पावती तुला फाडलीया.’’ असं बोलून पावती खिशात घातली. कपाळाला अंगारा लावला आणि देवळाच्या बाहेर पडला. खिशातल्या चारशे रुपये व पापमुक्त पावतीसह तो पुन्हा डोक्यात विचारांचं वादळ उठवत घराकडे चालला होता.
बा. स. जठार – response.lokprabha@expressindia.com
