तरुण वल्ली : शोध माणसांचा..

माणसाच्या अंतरंगात डोकावून बघण्याचा प्रयत्न आपण वारंवार करत असतो; तरीही जवळच्या व्यक्तींचं तर सोडा, पण आपण बरेचदा स्वत:लाही ‘व्यक्ती’ म्हणून पूर्णपणे ओळखू शकत नाही. किंबहुना म्हणूनच त्याचा शोध कायम राहतो आणि आपण स्वत:ला जितकं चांगलं ओळखायला लागतो तितकाच इतर व्यक्तींचा अभ्यास करणं सोपं होतं. मुळात माणसाच्या बाह्य़रूपापेक्षा त्याचं मन, भावना, इतरांसोबतचं वागणं या गोष्टी त्याची व्यक्ती म्हणून समाजात ओळख घडवत असतात. तरीही एखाद्या व्यक्तीला बघूनच आपल्या मनात त्याच्या/ तिच्याविषयी विविध विचार चालू होतात. केवळ बाह्य़रूपावरून विविध अंदाज बांधले जातात, पूर्वग्रह केले जातात; पण प्रत्यक्षात मात्र त्या व्यक्तीशी संपर्क वाढल्यावर तिची ‘नव्यानेच ओळख’ पटते- एक ‘व्यक्ती म्हणून!! या विषयाबद्दलचं कुतूहल वाटत राहातं आणि हीच जिज्ञासा नवीन दृष्टिकोनाने इतर लोकांकडे बघण्यास कारणीभूत ठरते.

खरं तर आपण एक ‘माणूस/ व्यक्ती’ म्हणून घडत असतो त्यात आपल्या संपर्कात आलेल्या, सहवास लाभलेल्या व्यक्तींचा फार मोठा वाटा असतो. मानसशास्त्रात ‘नेचर विरुद्ध नर्चर’ हा वाद बऱ्याच काळापासून चालत आला आहे- म्हणजेच माणसाचा स्वभाव, गुणदोषांसाठी पूर्वज आणि पालकांकडून आलेल्या ‘जीन्स’ (गुणसूत्र) कारणीभूत असतात की माणसाचा जन्म कुठल्या परिसरात झाला, आजूबाजूची सामाजिक-राजकीय परिस्थिती काय आहे, त्याच्या सहवासात आलेल्या व्यक्ती कारणीभूत असतात? नक्की कुठली बाजू जमेची आहे हे ठरवणं नक्कीच कठीण आहे; पण एक मात्र खरं की ‘नेचर आणि नर्चर’ दोन्हीही गोष्टी माणसाच्या जडणघडणीत महत्त्वाची जबाबदारी बजावतात आणि ही जडणघडणच एक व्यक्ती म्हणून आपलं अस्तित्व निर्माण करायला मदत करते!! ज्या व्यक्तींच्या आपण सहवासात येतो, कळत-नकळत त्यांचे गुण (आणि कधीकधी दोषसुद्धा) आपण अंगीकारतो; कदाचित यावरूनच मराठीमध्ये ‘ढवळ्या शेजारी बांधला पवळ्या, गुण नाही पण वाण लागला’ ही म्हण आली असावी!! तर मुद्दा असा की संपर्कात आलेल्या व्यक्तींचा आपल्यावर जसा प्रभाव पडतो तसाच आपलाही इतर व्यक्तींवर प्रभाव पडत असतो. वेगवेगळ्या घटनांमध्ये, वेगवेगळ्या ठिकाणी आपली जी भूमिका असते त्याप्रमाणे आपलं वर्तन बदलत असतं तसाच आपला लोकांवर होणारा प्रभावही बदलत असतो. कुठल्याही व्यक्तीला असंख्य छटा असतात, आणि याच विविध छटा प्रसंगांप्रमाणे आपल्या व्यक्तिमत्त्वात रंग भरत असतात. घरी आपण वेगळे असतो तर मित्रमैत्रिणींमध्ये वेगळे. ऑफिसमध्ये आपली वेगळी ओळख असते आणि एकांतात अजूनच वेगळी ओळख पटते किंबहुना ती आपल्याला सापडते. कधीकधी काही प्रसंगात तर आपण असे कसे वागलो? असा विचार कसा करू शकतो? याचं कोडं कधीच उलगडत नाही. कारण व्यक्ती म्हणून आपले काही मूलभूत पैलू जरी असले तरी विविध प्रसंगी, विविध लोकांबरोबर असताना आपले सुप्त पैलूसुद्धा आपल्या वागण्यातून, विचारातून डोकं वर काढत असतात..

आपल्यासारख्याच विचार करणाऱ्या, आवडीनिवडी असणाऱ्या व्यक्ती आपल्याला आवडतात की ‘अपोझिट्स अ‍ॅट्रॅक्ट’च्या नियमानुसार परस्पर विरुद्ध असलेल्या व्यक्ती भावतात? कुठलीच व्यक्ती पूर्णपणे वाईट नसते, असं म्हणताना जगात विचित्र, अमानुष गुन्हे का घडतात? ‘व्यक्ती’स्वातंत्र्य म्हणजे नेमकं काय? कधी त्याची सीमा आपण ओलांडतो, आणि हे कुणी ठरवावं? अशा अनेक गूढ प्रश्नांची उकल करणं म्हणजे एक तारेवरची कसरतच.. आपल्यात आणि इतर व्यक्तींमध्ये समान धागे, समान गुणदोष असतानासुद्धा आपण आपली ‘वैयक्तिक ओळख’ सातत्याने जपत असतो आणि म्हणूनच आपण सगळे एकमेकांपासून वेगळे ठरत असतो. अगदी दोन जुळी माणसंसुद्धा एकमेकांपासून निराळीच असतात. गमतीची गोष्ट अशी की, हे व्यक्ती-व्यक्तींमधील फरकसुद्धा ‘नॉर्मल कव्‍‌र्ह’ सांभाळून असतात. म्हणजे जशी जगात अतिउंच, अतिबुटकी, अतिलठ्ठ, अतिबारीक, अतिहुशार, अतिचंचल माणसांची संख्या विरळ तशीच अतिरागीट, अतिप्रेमळ, अतिशांत, अतिबडबडी माणसंही कमी प्रमाणातच आढळतात. एका अर्थी आपण गर्दीचा भाग असूनही गर्दीमध्ये हरवून जात नाही; आपली अशी वेगळी ओळख निर्माण करीतच असतो.

पु.लं.चं ‘व्यक्ती आणि वल्ली’ सगळ्यांनाच भावणारं पुस्तक- पुस्तक नव्हेच; त्यांच्या नजरेने केलेलं माणसाचं वाचनच!! कुणाला सखाराम गटणे भावतो तर कुणाला नाथा कामत; कुणाला चितळे मास्तर आपलेसे वाटतात तर कुणाला अंतू बरवा लक्षात राहतो.. थोडक्यात काय तर कुठेतरी या पात्रांमध्ये आपण स्वत:ला किंवा आपल्या ओळखीतल्या इतर लोकांना शोधत असतो; साधम्र्य सापडलं की अचानक आपण आणि ही पात्रं एका अदृश्य धाग्याने बांधलो जातो. या सदराद्वारे तरुणाईशी संबंधित अशा विविध व्यक्तींचं व्यक्तिचित्रण करण्याचा मानस आहे. खऱ्या आयुष्यात आलेल्या व्यक्ती असल्या तरी त्यांची नावं बदलली आहेत, काल्पनिकतेची जोडसुद्धा त्याला देण्यात येणार आहे; त्यामुळे तुम्हाला तुमच्या ओळखीतील व्यक्तींमध्ये आणि सदरातील लेखातील व्यक्तीत साधम्र्य वाटल्यास निव्वळ योगायोग समजू नये; किंबहुना दोन व्यक्तींमध्ये समानता असू शकते यावरचा विश्वास दृढ करू शकता.
तेजाली कुंटे – response.lokprabha@expressindia.com