मी रंगनाथ. एका मोलकरणीचा मुलगा. माझी आई भानू. ती नरहरी आणि सुभद्रा चाफेकर यांच्याकडे कामाला असते. धुणीभांडी, कपडे, साफसफाई पडेल ते काम करते.
मी दोन वर्षांचा असताना ती मला कडेवर घेऊन इथे आली होती. मला काम द्या, मी खूप गरीब आहे, असं म्हणाली होती. तिचा तो फाटका अवतार पाहून काकूंना तिची दया आली होती आणि त्यांनी तिला कामावर ठेवून घेतलं (हे मला काकूंकडूनच कळलं होतं.) आज या गोष्टीला वीस वर्षे उलटून गेलीत.
चाफेकर देवमाणूस आहेत. त्यांना मूलबाळ नाही. काकांचं औषधाचं दुकान आहे. त्यांचं घर मोठं आणि ऐसपैस आहे. घरालगत आऊट-हाऊसवजा दोन खोल्या आहेत. तिथं मी आणि आई राहातो.
चाफेकर काकूंनी आईला लहान बहीणच मानलं होतं. अर्थातच मग आम्ही चाफेकर कुटुंबीयांचा एक हिस्साच झालो आहोत.
तसं म्हणाल तर माझी आई कष्टाळू आणि शांत स्वभावाची आहे; पण का कोण जाणे मी लहान असताना ती मला खूप मारायची, अगदी क्षुल्लक कारणांवरून! तिच्या-जवळ एक छोटी पत्र्याची पेटी आहे. त्याला सदैव कुलूप लावलेलं असतं. त्या पेटीत काय आहे किंवा माझे बाबा कुठे आहेत, असले साधे प्रश्न विचारले तरी ती खूप भडकायची आणि मला बदडून काढायची- अगदी बायका धुणं धुताना कपडे बदडवतात तसं!
मी थोडा मोठा झाल्यावर तिचं मला मारणं तर थांबलं; पण मला शिव्या-शाप देणं मात्र चालूच राहिलं. ती माझ्याशी अशी का वागते हे माझ्याकरता एक कोडंच होतं?
तिच्या या अशा वागण्यामुळे असेल म्हणा, मला तिच्याबद्दल प्रेम किंवा आपुलकी कधीच वाटली नाही.
चाफेकर काकांनी मला जेव्हा शाळेत घातलं त्या वेळेसही आईनं कांगावा केला होता. म्हणाली, शिकून हे कारटं काय दिवे लावणार आहे, पण काकांसमोर तिचं काहीएक चाललं नाही.
मी मुळातच हुशार आणि त्यामुळेच माझ्या शिक्षणाची सगळी जबाबदारी काकांनी घ्यायचं ठरवलं. त्यांच्या या मदतीमुळे मी ग्रॅज्युएशन पूर्ण केलं. रेल्वेत मला स्टेशन- मास्तरची नोकरी लागली.
माझं पोस्टिंग चंदनगावला झालं. इथून काही मैलांवर असलेलं हे लहानसं गाव आहे. गाडीनं जायला चार तास लागतात.
मला नोकरी लागल्याचा फारसा आनंद आईला झाला नव्हता आणि चंदनगावचं नाव ऐकून तर ती एकदम चूप झाली.
गाडी चंदनगाव स्टेशनवर उभी राहिली. मी बॅग घेऊन खाली उतरलो. उतरणारा मी एकटाच प्रवासी होतो. मी येणार असं आधीच कळवलं होतं.
संध्याकाळचे सहा वाजून गेले होते. थंडीचे दिवस असल्यामुळे लवकर अंधारून आलं होतं.
संध्याकाळच्या त्या अंधूक प्रकाशात तो लांबलचक ओसाड फ्लॅटफॉर्म एखादी अजस्र मगर सुस्तावत पडलेली असल्यासारखा दिसत होता.
काही अंतरावर एक माणूस उभा होता. मला पाहून तो माझ्या जवळ आला.
‘‘रंगनाथ साहेब?’’ त्यानं विचारलं. मी मान हलवली.
‘‘मी दगडू, इथला गँगमॅन.’’
नावाप्रमाणेच त्याचं शरीर कणखर होतं. ठेंगणा, उन्हानं करपलेला रंग, पण शरीरयष्टी अशी की एखादा मुष्टियोद्धासुद्धा लाजेल!
एव्हाना मला पाहून डय़ुटीवरचा स्टेशनमास्तरही तिथे आला. उंच, सडपातळ, किंचित लंगडत चालणारा. वय फार नसेल, पण डोक्यावरचे सर्व केस पांढरे झालेले. ‘‘हॅलो!’’ माझ्याशी शेकहँड करत म्हणाला, ‘‘मी किशोर पेंडसे’’
दुसऱ्या दिवशी सकाळी मी डय़ुटीवर आलो. राहायला मला ‘क्वार्टर’ मिळालं होतं. स्टेशनलगतच होतं.
सुरुवातीचे काही तास कामात गेलेत. तसं फारसं काम नव्हतंच म्हणा! संपूर्ण दिवसात दोन गाडय़ा यायच्या आणि दोन जायच्या.
काम आटोपून मी प्लॅटफॉर्मवर येऊन उभा राहिलो. गाडी यायची वेळ झाली होती. एक म्हातारबुवा, एक तरुण मुलगा आणि आपल्या दोन लहान मुलांसह उभी असलेली आई-गाडीची वाट पाहात होते.
प्लॅटफॉर्मच्या अगदी एका टोकाला एक माणूस गुडघ्यात डोकं खुपसून बसलेला होता. मला आठवलं. काल संध्याकाळीही तो तिथंच बसलेला होता.
मी दगडूला (त्याचं खरं नाव भास्कर आहे) बोलावून त्या माणसाबद्दल विचारलं. म्हणाला, ‘‘ते मास्तरबाबा आहेत. वेडपट आहेत’’.
मी त्यांच्याजवळ गेलो. वाढलेली दाढी, विस्कळीत केस, मळके कपडे असा त्यांचा अवतार होता..
‘‘मास्तरबाबा, मी इथला नवा स्टेशनमास्तर.’’
त्यांनी मान वर करून माझ्याकडे पाहिलं. त्यांची नजर फार भेदक होती. जणू गोठलेले दोन निखारे. ती नजर पाहून माझ्या अंगावर शहारे आले. काही न बोलता त्यांनी नजर दुसरीकडे वळवली. माझ्याशी बोलण्याची त्यांची इच्छा नसेल कदाचित!
तुरळक वस्तीचं हे गाव आहे. माझ्या क्वार्टरपासून थोडय़ा अंतरावरच माने आजोबा राहायचे. गावात सगळेच त्यांचा आदर करत. माझेही त्यांच्याशी चांगले जमे. आम्ही वेगवेगळ्या विषयांवर गप्पा मारायचो.
एकदा मी त्यांना मास्तर -बाबांबद्दल विचारले तेव्हा म्हणाले, ‘‘खूप वर्षांपूर्वी इथल्या शाळेत शिकवायला आला होता. दिनकर त्याचं नाव. गावात कुमुद नावाची एक तरुण मुलगी होती. दोघं एकमेकांच्या प्रेमात पडले. दोघांमध्ये शारीरिक संबंध आले आणि कुमुदला दिवस गेले.
शाळेला सुट्टय़ा पडल्या आणि मास्तर गावी निघून गेला.
अशा गोष्टी फार काळ लपून राहात नाहीत. गावात कुजबुज होऊ लागली. कुमुदनं बरीच वाट पाहिली, पण मास्तर मात्र परतलाच नाही आणि एक दिवस कुमुद अचानक नाहीशी झाली. कुठे गेली कोणालाच ठाऊक नव्हतं.
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
