भोवताली घडणाऱ्या कितीतरी घटना, येणारे बारीकसारीक अनुभव आणि नंतर उमटत राहणारे त्याचे आवर्त, भेटलेल्या व्यक्ती, वाचलेली पुस्तके.. हे सारे काही समजून घेण्याच्या आणि त्यांचा अर्थ लावण्याच्या 
प्रयत्नांत आपली होणारी दमछाक.. या न संपणाऱ्या प्रवासात काही हातचे सुटते.. काही सोडून द्यावे लागते.. काहींच्या मागे मन जीव खाऊन पळत सुटते, आणि काही सुटू नये म्हणून आपण घट्ट पकडून ठेवतो.. नात्यांच्या या अलवार लडींचा गुंता सोडवायला गेलो तर किती काय हाती लागते, आणि किती गोष्टी चुटपूट लावून जातात, याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे प्रतिभा रानडे यांचे ‘अबोलीची भाषा’ हे पुस्तक.
जवळची नाती आणि त्यांचे आपल्या आयुष्यातले स्थान, वेगवेगळ्या रूपांत भेटणारा निसर्ग, भेटलेल्या मोठय़ा व्यक्ती, एखाद्या साहित्यकृतीतून पदरात पडलेले आयुष्यभराचे दान.. या साऱ्या गोष्टी मनाचा तळ गाठून वारंवार उसळी मारून वर येत असतात. या गोष्टींचे झालेले आकलन, आलेल्या अनुभवांतून उमजत जाणारा नवनवा अर्थ या सगळ्याबद्दल प्रतिभा रानडे यांनी या पुस्तकात लिहिले आहे.
ज्येष्ठ साहित्यिक दुर्गाबाई भागवत यांच्या भेटींतून लेखिकेला उलगडत गेलेल्या दुर्गाबाई या पुस्तकात भेटतात. तसंच यात लेखिकेच्या आई-अप्पांच्या हृदयस्पर्शी आठवणीही आहेत. नातलगांच्या जुन्या छायाचित्रांतून कालपट कसा समोर येतो आणि छायाचित्रांची आंतरिक भाषा कशी बोलू लागते, यावर बेतलेले एक नितांतसुंदर प्रकरणही यात आहे.
प्रेमकथा- मग त्या समाजकारण-राजकारणातील महत्त्वाच्या व्यक्तींच्या असल्या, की त्या प्रेमकथेचे वेगवेगळे अन्वयार्थ कसे निघतात, हे लक्षात घेत पं. जवाहरलाल नेहरू आणि एडविना माऊंटबॅटन यांची प्रेमकथा त्यांनी परस्परांना लिहिलेल्या पत्रांतून तसेच डायरीतील नोंदींतून कशी समोर येते, हे लेखिकेने अत्यंत संयतपणे मांडले आहे.
कोलकाता, इम्फाळ, शिलाँग, गंगोत्री, दिल्ली, मुंबई आणि कोल्हापूरच्या रंकाळ्यावर भेटलेल्या वेगवेगळ्या रूपांतल्या, ढंगांतल्या पावसाच्या अनुभवलेल्या विविध रूपांबद्दल त्यांनी ‘मंतरलेलं पाऊसपाणी’ या प्रकरणात लिहिले आहे. पंचगंगेच्या पावसासोबत लहानपणच्या कितीतरी आठवणीही दुथडी भरून कशा वाहतात, हे ‘कोवळा पाऊस’मधून जाणवत राहतं. ‘सीतेच्या कानातील झुमके’ हे प्रकरण मणिपूरच्या लोककथेवर आधारीत.. स्त्रीदु:खाला निसर्गचक्राशी जोडून दिलेले असे..
महामानवांच्या शिकवणीच्या भरवशावर सामान्यांच्या आयुष्यातला एकाकीपणा सुसह्य होतो खरा; पण त्या महामानवांच्या वाटय़ाला एकाकीपणा येतो तेव्हा त्यांना आश्वस्त करणारे कोण असते, या प्रश्नाचे उत्तर त्यांनी गौतम बुद्धाच्या जीवनप्रवासातील अस्वस्थ करणाऱ्या प्रश्नांत शोधण्याचा प्रयत्न केला आहे.
भूत, वर्तमान आणि भविष्यकाळाला एका सूत्रात बांधणारा सेतू म्हणजे पत्रे. मानवी स्वभावातील गुंतागुंत, संस्कृतींचे विविध पैलू, राजकारणातील पेच, समाजाची जडणघडण यांचे उभे-आडवे धागे त्यांत सापडतात. अशा ऐतिहासिक पत्रांबाबत ‘दोन ओळींमधलं अंतर’मध्ये लेखिकेनं लिहिलं आहे. यात झाशीची राणी लक्ष्मीबाई हिने शेजारच्या बाणपूरच्या राजाला लिहिलेली पत्रे, स्वामी विवेकानंदांनी अमेरिकेहून त्यांच्या मित्राला लिहिलेली पत्रे, लखनौचे प्रसिद्ध वकील व राष्ट्रवादी विचारांचे मिर्झा समिउल्ला बेग यांनी ‘पायोनियर’ या वृत्तपत्रातून मुस्लीम बांधवांना उद्देशून लिहिलेले पत्र, गांधीजी आणि मोहमद अली जिना यांचा उद्बोधक पत्रव्यवहार, मीराबेन यांनी गांधीजींना लिहिलेले पत्र, आपल्या पत्नीच्या मृत्यूनंतर डॉ. अब्दुल कलाम आझाद यांनी मित्राला लिहिलेले पत्र आणि आपल्या शेवटच्या आजारपणात कमला नेहरूंनी बेलूर येथील स्वामी अभयानंदांना लिहिलेले जिवाला चटका लावणारे पत्र.. अशा महत्त्वाचे ऐतिहासिक संदर्भ असलेल्या पत्रांची अभ्यासपूर्ण माहिती या प्रकरणात मिळते.
वास्तवाला अद्भुताचं रूप देणाऱ्या आणि अद्भुताला वास्तवात बदलवून टाकणाऱ्या सिनेमाविश्वाचा वेध त्यांनी ‘अनुभव आभासाच्या विश्वात’ या प्रकरणात घेतला आहे. एका वाचनात आलेल्या स्त्रीगीताने ‘संत तुकाराम’ चित्रपटाचे मनात रुजलेले संदर्भ कसे बदलले, दुसऱ्या महायुद्धानंतरचे चित्रपट हे लिबरेशनचे की ऑक्युपेशनचे?, अफगाणिस्तानात १९७८ मध्ये बनवला गेलेला ‘गुलाम-ए-इश्क’, ‘हिरोशिमा मॉन अमॉर’ हा चित्रपट, ‘डॉ. झिवागो’ चित्रपट, ‘पिंजर’, ‘खामोश पानी’ अशा अनेक चित्रपटांचे संदर्भ यात सापडतात. ही ‘प्रतिसृष्टी’ निर्माण करताना मानवी नात्यांतील गुंतागुंत, उत्कटता आणि कोवळेपणा जपला गेला नाही तर चित्रपट फक्त सुंदर ‘दिसतात’, पण त्यांतला आत्मा हरवलेला असतो, हे अलीकडच्या ‘देवदास’, ‘टायटॅनिक’मध्ये कसं अनुभवायला मिळतं, हे त्यांनी सप्रमाण कथन केलं आहे.
‘लिहायची राहून गेलेली एक कादंबरी’ हे प्रकरण म्हणजे लेखिकेच्या लेखनकौशल्याची आणि प्रत्यक्ष लेखनाआधी सारे ऐतिहासिक संदर्भ पडताळण्यासाठी त्यांनी घेतलेल्या अविश्रांत श्रमांची साक्ष देणारे आहे. आंतरराष्ट्रीय सारीपाट मांडताना त्यांनी केलेले प्रचंड वाचन, ऐतिहासिक स्थळांना दिलेल्या भेटी, गोळा केलेले तपशील, त्यातून साकारलेला आराखडा आणि १९७८ मध्ये अफगाणिस्तानातील क्रांतीच्या धमाक्यांनी व भोवतालच्या धगधगीत वास्तवापायी मागे पडलेल्या लिहायच्या राहून गेलेल्या या कादंबरीची चुटपूट वाचकांनाही लागते.
‘संतांच्या आवडी’मध्ये सुंदर अभंगांचं प्रयोजन हे केवळ आध्यात्मिक विरंगुळ्याइतकंच असतं का, हा प्रश्न प्रतिभा रानडे यांनी उपस्थित केला आहे. आणि ‘देव आवडतो मानवनिर्मित कलाकृती म्हणून’ या प्रकरणात ईश्वराच्या अस्तित्वाची पूर्वतयारी आपल्या मनात कशी होते, यावर प्रकाश टाकला आहे.
अफगाणी तरुणांना हॉकी शिकवणारा भारताचा बलबीरसिंग मुजाहिदींच्या बेछूट गोळीबारात मारला जातो, पण अफगाण सरकार मात्र त्याला लापता जाहीर करतं.. या मनात रुतून बसलेल्या सत्यकथेवर लेखिकेला लिहायचं होतं खरं; पण बलबीरसिंगची ही कथा लिहायची तिच्यकडून राहूनच गेलं.
सुरुवातीला म्हटल्याप्रमाणे लेखिकेच्या मनात रेंगाळत राहिलेल्या घडून गेलेल्या गोष्टी व आठवणींचा हा मागोवा असला तरी तो निव्वळ भावनिक नाही, तर त्याला वैचारिक व तात्त्विकही अधिष्ठान आहे. ऐतिहासिक संदर्भाचा प्रतिभा रानडे यांचा सखोल अभ्यास आहे आणि हेच त्यांच्या ‘अबोलीची भाषा’ या पुस्तकाचे शक्तिस्थान आहे. लेखिकेचे आयुष्य संपन्न करणारे हे अनुभव वाचकालाही समृद्ध करतात.
अबोलीची भाषा- प्रतिभा रानडे, पद्मगंधा प्रकाशन, पुणे. पृष्ठे- २०८. मूल्य- २०० रु.
