लोभाच्या लोंबकळण्यापल्याड..

चित्र लिलावांच्या बातम्यांमध्येच रस घेणारी प्रसारमाध्यमं, लिलावांमध्ये कोणते दोष असू शकतात याकडे पाहत नाहीत. शिवाय, या लिलावांच्या पलीकडे जे काही पर्यायी कलाविश्व आहे, त्याहीकडे माध्यमांचं सहसा लक्ष जात नाही. या पर्यायी कलाविश्वातले विचार जाणून घेण्याची सुरुवात प्रभाकर पाचपुतेंसारख्या चित्रकारांमुळे मराठीत खरं तर सहज होऊ शकते.
मुं बईतला तो क्लब ब्रिटिशकालीन. पण चौपाटीनजीक असल्यामुळे हल्ली बेपारीबांधवांची तिथे आवक अधिक. अशा त्या क्लबचे दोघे सदस्य, सात सप्टेंबरच्या रविवारी सकाळीच मरीन ड्राइव्हवर एकमेकांना भेटले..
‘आ न्यूज (उच्चार ज्य) जोईं के नथी?’
‘.. तीन करोड.. एक पेंटिंग माटे’
‘तमेपण करजो कई..’
‘एकलो सूं करवूं, अमे साथे करिये..’
.. आणि मग त्यांनी ठरवलं, चित्रांत पैसा घालायचा!
हा संवाद कपोलकल्पित असला, तरी त्यानंतर जे घडलं ते शंभर टक्के खरं आहे. त्या क्लबचे सदस्य असलेल्या त्या दोघा वणिकवृत्तीच्या, पन्नाशीपार व्यक्तींनी ठरवलंय की चित्रांमध्ये पैसा घालायचा! त्यांना त्यांचा पैसा कुठेतरी लावायची गरज आहेच हे खरं, पण चित्रंच का? याचं मोठं तात्कालिक कारण म्हणजे त्या दिवशीची बातमी. ती अशी की, दिवंगत चित्रकार जहांगीर साबावालांच्या चित्रासाठी दिल्लीत पाच सप्टेंबर रोजी झालेल्या एका लिलावात तीन कोटींची बोली मिळाली. बातमी साबावालांची झाली खरी, पण ‘भारतीय आध्यात्मिकतेचा आनंद’ वगैरे चित्रांमधून देणारे सय्यद हैदर रझा यांच्या चित्राला तर याच लिलावात आठ कोटी १७ लाख रुपये बोली मिळाली.  सॅफरॉनआर्ट ही लिलावसंस्था खरे तर इंटरनेटवर चित्रविक्री करण्यासाठी अधिक प्रसिद्ध, पण त्यांनी दिल्लीत ९० ‘आधुनिक’ (म्हणजे ढोबळमानाने, १९७० सालाच्या अगोदर भारतीय चित्रकलेत कार्यरत असलेल्या, त्यामुळे ज्येष्ठही) चित्रकारांच्या चित्रांचा लिलाव एका पंचतारांकित हॉटेलच्या बॉलरूममध्ये ठेवला, तेव्हा ९० पैकी ८६ चित्रं विकली गेली आणि त्याहीपैकी ६२ चित्रांना, त्यांच्या ‘अंदाजित किमती’पेक्षा जास्त बोली मिळाली! यापैकी रझांच्या चित्रासाठी लिलावदारांनी अंदाजित केलेली किंमतच होती पाच कोटी ते सात कोटी रुपये, पण साबावालांच्या चित्राची अंदाजित किंमत होती ८० लाख ते ९० लाख रुपये.. म्हणजे त्याच्या तिपटीहून अधिक बोली मिळाली.
‘तीनशे टक्क्यांहून अधिक फायदा’ हे मराठीत ऐकायला गणिताचं उत्तर वाटतं. तेच गुजरातीत, सिंधीत, पंजाबीत म्हणून बघा मनाशी- ठसक्यात.. म्हणजे ‘अर्थ’ कळेल! हा बाजार भलताच तेजीतला दिसतोय, असा तो अर्थ.
पण तो खरा आहे का?
अशाच लिलावांच्या कित्येक बातम्या आजवर आल्यात. त्यानंतर अनेकजण चित्रबाजारात उतरले, बऱ्याच जणांचं ‘गिऱ्हाईक’ झालं. काहीजण तरले, बरेचजण अद्यापही हातपाय मारताहेत आणि ते तरतीलही. पण या बाजारात काय चांगलं आणि काय वाईट, हे कोण ठरवणार?
*प्रभाकर पाचपुते यांचं ‘ डार्क क्लाउडस् ऑफ द फ्यूचर’ हे चित्र
(छायाचित्र सौजन्य : एक्स्पेरिमेंटल कलादालन, कोलकाता)
मुळात चित्रं ही दीर्घकाळचीच गुंतवणूक. जर अल्पकाळसाठी चित्रांमध्ये गुंतवणूक करूनही नफा वाढवायचा असेल, तर बाजारप्रिय ठरलेल्यांपैकी फक्त अव्वलच चित्रं घेण्यासाठी काही कोटी रुपये तुमच्यापाशी हवेच आणि तरीदेखील किमान दोन-तीन र्वष थांबून ते चित्र योग्य जागी विक्रीला सोडण्याची तुमची तयारी हवी. हे बहुतेकांकडे नसतं म्हणा, किंवा चित्रबाजारावर तेवढा विश्वास नसतो म्हणा.. म्हणून मग कंजूषगिरी केली जाते. त्या कृपणतेतूनही चित्रांचा बाजार उभा राहातोच, पण लिलावांतल्या किमतींना मिळणाऱ्या ‘बातमी’शी काही संबंध नसतो असल्या चित्रांचा.
यावर प्रत्युत्तर म्हणून, आपलं ५० हजारांचं चित्र १० लाखांना विकलं गेलंय, याची कथा एखादा मराठीभाषक चित्रकारही सांगेल. चांगलं आहे. पण ही जी ‘मार्जिन’ आहे, ती कोणत्या हिशेबानं वाढते?
त्या दोघा बेपाऱ्यांच्या कपोलकल्पित संवादानंतर अमेरिकेत आणखीही एक घटना घडली. श्रीयुत अरणी आणि श्रीमती शुमिता या बोस दाम्पत्याच्या संग्रहातल्या फक्त निवडक १६ चित्रांचा निराळा लिलाव ‘ख्रिस्टीज’नं पुकारला. त्यात वासुदेव (व्ही. एस.) गायतोंडे यांच्या चित्राला डॉलरमधली जी बोली मिळाली, ती रुपयांमध्ये पाच कोटी ८८ लाखांहून अधिक आहे. चित्राच्या मूळ किमतीपेक्षा किमान- अगदी कितीही जास्त किंमत धरली तरी- पाचपट किंमत या चित्रानं मिळवली आहे. फ्रान्सिस न्यूटन सूझा यांच्या ‘द बुचर’ या १९६२ सालच्या चित्रानं तर १० कोटी २८ लाख रुपये भरतील इतकी (१६ लाख ८५ हजार डॉलर) बोली मिळवली. म्हणजे (पुन्हा चित्राची मूळ किंमत कितीही धरली तरी) फायदा दसपट.. एक हजार टक्के!
बाजार बैलागत बेगुमान असतो, तेव्हा अशा किमती मिळतात हे खरं आहे. पण हेही खरं आहे की, इथे जी काही १६ चित्रं होती, ती सर्व अगदी निवडक, चांगली अशीच होती. म्हणून तर गायतोंडेंच्या खालोखाल भूपेन खक्कर (साधारण दोन कोटी ८० लाख रु.), मग अतुल दोडिया (सुमारे ५४ लाख ९१ हजार रु.) अशा बोली मिळाल्या. एकंदर १६ चित्रांपैकी ११ व्या क्रमांकाची बोली मिळवणारं चित्र यंदाच वयाची चाळिशी गाठत असलेल्या जितीश कलाटनं, त्याच्या तिसाव्या वर्षी केलेलं होतं. त्याला बोली मिळाली ११ लाख ४४ हजार.
या आकडय़ांचा कंटाळा आला असेल, तर पुढली गोष्ट.. ज्या बोस दाम्पत्याच्या मालकीची ही १६ चित्रं होती, त्यांनी अमेरिकेत १९९३ सालापासून ‘फक्त भारतीय आधुनिक आणि समकालीन चित्रकलेचं दालन’ म्हणून बोस पेसिया नावाची गॅलरी उघडली होती. तरुण भारतीय समकालीन दृश्यकलावंतांना अमेरिकेत प्रदर्शनाची संधी देणारा एक पुरस्कारही त्यांनी सुरू केला होता. जितीशचंही प्रदर्शन त्या गॅलरीत झालं होतं आणि त्याच्या आजच्या एकंदर यशात या गॅलरीचाही वाटा आहे. पाचपट, दसपट वगैरे फायदे कमावण्यासाठी वीसवीस र्वष वाट पाहिलीय या जोडप्यानं.