ओलेती हिरवाई

पाऊस अवतरतो आणि सारी सृष्टी बदलवतो. सृष्टीतला हा बदल आपल्यालाही अंतर्बाह्य़ बदलून टाकतो. हृदयातील दडलेलं प्रेम डोळय़ांमध्ये उतरतं. समर्पणाचे भाव साऱ्या शरीरभर विसावतात. आणि विकृतीचा निचरा झरझर झरून जातो. अगदी समोरच्या जलधारेप्रमाणे!  एखाद्या निरागस मुलाला कवेत घेण्यासाठी हात पुढे करावेत, तसे त्या पाऊसभरल्या सृष्टीला मिठीत घेण्यासाठी बाहू फैलावतात. त्या ढगांच्या पुंजक्यांबरोबर वाऱ्यासंगे हलके होत उडावेसे वाटते. त्याच्या थेंबांचे असंख्य तुषार होत सर्वत्र विखरून जावेसे वाटते..
वैशाखवणवा असह्य़ होत असतानाच एके दिवशी अचानक काळय़ा ढगांची गर्दी उठू लागते आणि पुढे एक-दोन दिवसांत काही कळायच्या आत ‘तो’ कोसळायला लागतो. ज्येष्ठ, आषाढ, श्रावण, भाद्रपद असे एकापाठोपाठ बरसू लागतात. मातीचा गंध दरवळतो. सृष्टीचा रंग बदलतो. जलधारांचा जन्म होतो. धुक्याचा पदर पसरतो.. जणू सारी सृष्टीच या नव्या हिरव्या ऋतूच्या सोहळय़ाबरोबर नवचैतन्याचा रस पिऊन दारी-अंगणी उभी राहते. अशा या वर्षांकाळी मग कुठेतरी दूर डोंगररानी, फुलांच्या पठारी, धुक्याच्या दुलईत, हिरवाईच्या कुशीत, पाऊस-धबधब्यांच्या साथीला बाहेर पडावंसं वाटतं. साचलेल्या शहरांना, पिचलेल्या मनांना मागे लोटत दूर एकांतात हरवावंसं वाटतं. वाटतं ना?
मोरपिसांचा पाऊस यावा
निळसर हिरव्या हळव्या रात्री
स्पर्शलिपीतच लिहिले जावे
हस्तिदंती रेखीव गात्री।
खरंच, पाऊस येतो तो मोरपिसांप्रमाणे भुलवत.. त्याच्या त्या हिरव्या- निळय़ा-जांभळय़ा रंगांची उधळण करत. त्याचे हे रंगच भुलवतात. ओला स्पर्श मन आतूर करतो. आणि मग पाऊस पाहायला नव्हे, तर तो अनुभवायला मन बाहेर पडतं. कुठे कुठे हा पाऊस अनुभवता येतो! गावाबाहेर, डोंगरावर, दरीत, गडकिल्ल्यांवर, खळाळत्या नदीच्या काठाशी, धबधब्याच्या पायाशी! फुलांच्या पठारावर अन् भाताच्या शेतावर! डोंगररानी, वाडीवस्ती, वाटा.. अशा साऱ्यांच ठिकाणी! जिथे पावसाला तुम्ही आणि तुम्हाला पाऊस हवाहवासा वाटतो तिथं.
खरं तर पाऊस आल्याची पहिली वर्दी मिळते ती घाटमाथ्यांना! म्हणूनच खऱ्या भटक्यांची पावलं बरोबर याच काळात घाटवाटांवर अडखळतात. पाऊस शोधू-अनुभवू पाहतात. सह्य़ाद्रीच्या रूपाने सबंध महाराष्ट्रालाच घाटमाथा मिळाला आहे. त्यावर विसावलेल्या या घाटवाटा. अगदी नाशिक-इगतपुरीजवळच्या कसारापासून ते तळकोकणातील अंबोलीपर्यंत. साऱ्याच घाटवाटा वर्षांकाळी पावसात बुडालेल्या असतात. कसारा, माळशेज, खंडाळा, ताम्हिणी, वरंध, आंबेनळी, कुंभार्ली, अंबा, गगनबावडा, फोंडा, अंबोली आणि अशा कितीतरी! सह्य़ाद्रीच्या गळ्यातील जणू हे हारच! एरवी उंच कडे आणि भयाण दऱ्यांमधून जाणाऱ्या या घाटवाटा; पण पाऊस कोसळू लागला की त्या मऊ-मुलायम होतात. रौद्रभीषण दऱ्याखोऱ्यांनाही धुंदी चढते. पश्चिमेकडून पाऊस घेऊन आलेले ढग या घाटमाथ्यांवर विसावतात आणि वैशाखवणव्याने होरपळून निघालेली भूमी असंख्य जलधारांनी न्हाऊन निघते. पाहता पाहता डोंगरकातळावरही हरिततृणांची मखमल चढते. त्यावरून पांढऱ्याशुभ्र धबधब्यांच्या माळा रानीवनी हिंडू लागतात. धुक्याच्या दुलईने दऱ्याखोऱ्या भरून जातात. जणू साऱ्या घाटातच पाऊस भरून राहतो. त्याचा ताल, नाद भोवती फेर धरू लागतो.
पावसालाही एक नाद असतो बरं का! अगदी कवी ग्रेस यांच्या ‘..पाऊस कधीचा पडतो!’च्या लयीत तो ऐकायचा!
प्रत्येक घाटावरचंच हे चित्र! पण त्यातही मुरबाड-जुन्नरजवळच्या माळशेज घाटात या काळात रानफुलांचं वैभव फुलतं. माणगाव-मुळशीदरम्यानच्या ताम्हिणी आणि भोरजवळच्या वरंध घाटात जागोजागी धबधब्यांचा नाद सुरू होतो. तर कोल्हापूरजवळच्या अंबा, अंबोली, गगनबावडा आणि फोंडा घाटमाथ्यावर टोचणारा पाऊस आणि त्यापाठी उतरणाऱ्या धुक्यात बुडायला होतं.
या घाटवाटा एरवी देश-कोकणात ये-जा करण्यासाठी आहेत. पण तेच पाऊस कोसळू लागला की त्या येत्या-जात्याला थांबवतात. या वाटेवरून येताना त्यांचं ओलंचिंब दृश्य पाहून आधी मन आणि मग शरीर भिजतं.
पाऊस, ढग, हिरवी गिरीशिखरं आणि त्यावरून वाहणाऱ्या जलधारा! जणू साऱ्यांनाच अधीरता असते. उत्तुंग नभाला भूमीच्या भेटीची ओढ लागलेली असते. त्यांची भेट घडते आणि त्यातून वर्षांऋतूचं हे चैतन्य उमलतं.
‘या नभाने या भुईला दान द्यावे
आणि या मातीतून चैतन्य गावे।’
असे म्हणणाऱ्या कविवर्य ना. धों. महानोरांचं ‘नभाचे दान’ आणि ‘मातीतले चैतन्य’ हे अशा एखाद्या पावसाळी घाटवाटेवर अडकलो की उमगतं. समोरच्या दरीत कोंडलेला पाऊसही त्याचं मन आपल्याशी उघडं करू पाहतो. त्याच्या भाव-भावना रिकाम्या करू पाहतो. ही लिपी स्पर्शाची असते. ही भाषा गंधाची असते. इथे डोळय़ांचे भरून घेणे आहे आणि हृदयाचा ठोका चुकवणेही आहे!
पाऊस अवतरतो आणि सारी सृष्टी बदलवतो. सृष्टीतला हा बदल आपल्यालाही अंतर्बाह्य़ बदलून टाकतो. हृदयातील दडलेलं प्रेम डोळय़ांमध्ये उतरतं. समर्पणाचे भाव साऱ्या शरीरभर विसावतात. आणि विकृतीचा निचरा झरझर झरून जातो. अगदी समोरच्या जलधारेप्रमाणे! नकळतपणे तो आपला सखा, मित्र, प्रिय, अगदी जवळचा- असे सारे काही होतो. एखाद्या निरागस मुलाला कवेत घेण्यासाठी हात पुढे करावेत तसे त्या पाऊसभरल्या सृष्टीला मिठीत घेण्यासाठी बाहू फैलावतात. त्या ढगांच्या पुंजक्याबरोबर वाऱ्यासंगे हलके होत उडावेसे वाटते. त्याच्या थेंबांचे असंख्य तुषार होत सर्वत्र विखरून जावेसे वाटते.
अशी ही पावसाळी घाटवाट सारा पाऊस शिकवून जाते.
प्रत्येक घाटवाटेच्या मध्यभागी देवाची एक जागा असते. त्या देवाच्या सहवासातच एखाद् दुसरी चहाची टपरीही फुलते. भिजरी मने इथं टपरीवर रेंगाळतात. वाफाळत्या चहाबरोबर समोरची पाऊस-धुक्यातली डोंगरदरी अनुभवता अनुभवता सारंच चित्र गुलाबी होऊन जातं.
जी गंमत घाटांची, तीच नद्यांच्या खोऱ्यांची! सह्य़ाद्रीच्या मुख्य धारेच्या अलीकडे-पलीकडे नद्यांची खोरी आहेत. सह्य़ाद्रीत उगम पावणाऱ्या सरितांची ही घरंच जणू! पाऊस पडू लागला की या खोऱ्यांमध्ये अक्षरश: श्रावण वास करू लागतो. हिरव्यागर्द डोंगररांगा आणि त्यांच्या मधोमध धावणारे सरितेचं पात्र. गढूळलेलं, लाल-तपकिरी! हिरवाईच्या पाश्र्वभूमीवर उठून दिसणारं. मधेच कुठे नदीपात्रावर फुललेला एखादा धरणाचा जलाशयदेखील! या जलदेवतेच्या काठानंच छोटी छोटी खेडी, गावं, तिथली ती लाल-कौलारू घरं, प्राचीन कळशीदार मंदिरं, त्याभोवती हिरव्या-पिवळय़ा रंगांत न्हालेली भातखाचरे. इकडे डोंगरावर जंगल-देवरायांची दाटी, कुठे गडकोटांच्या चौक्या, कुठे महादेव नाही तर शक्तीदेवतांची शिखरं.. या साऱ्यांचं एक चित्र तयार होतं आणि मनात घर करू लागतं.  
कुठंतरी उंच डोंगरकडय़ावर जायचं आणि तिथून हे सारं न्याहाळत बसायचं. तासन् तास! निसर्गचित्रातले हे नाना रंग आणि छटा पाहता पाहता समाधी लागून जाते. दरीत विसावलेली शांतता या समाधीला खोल खोल घेऊन जाते.
कुठली कुठली ही खोरी! अगदी गोदावरीपासून सुरू केले तर प्रवरा, कुकडी, मीना, घोड, भीमा, भामा, इंद्रायणी, पवना, मुळा, गुंजवणी-कानंदी, नीरा, कृष्णा, वेण्णा, उरमोडी, कोयना, वारणा, पंचगंगा, दूधगंगा आणि अशीच कितीतरी! पुन्हा कोकणच्या अंगाने निराळी.
पाऊस सुरू झाला की अशा कुठल्याही खोऱ्यात निघावं. कुठल्याही वाटेवर स्वार व्हावं. चिखलवाट तुडवावी. पाऊस झेलावा. ढग-धुक्याचे खेळ अनुभवावेत. आणि आंबेमोहोराचा गंध हृदयात साठवून परतावं. सारा मावळ या श्रावणसरींनी भिजलेला असतो. त्याचे रंग भुरळ पाडतात. दृश्यांचे पट हरवून टाकतात. आणि आठवणी चिरंतन बनून जातात.
या डोंगरदऱ्यांत गिरीदुर्गाची लेणीही आढळतात. एरवी इतिहास सोबत घेऊन धावणाऱ्या या वाटा पाऊस सुरू झाला की मात्र हळव्या होतात. राजमाची, लोहगड, विसापूर, तुंग, तिकोना, कोरीगड, माळशेजजवळचा हरिश्चंद्रगड, नाशिकचा अंजनेरी, पुण्याजवळचा सिंहगड, गुंजन मावळातील राजगड, साताऱ्याजवळचा सज्जनगड, कोल्हापूरचा पन्हाळा.. असेच कितीतरी! या साऱ्यांचंच पावसाशी एक खास नाजूक नातं!
केवळ पाऊस आला म्हणून सिंहगडावर जाणारी असंख्य पावले आहेत. त्या ओलाव्यात, ढगांच्या दाटीत त्यांना कुठली ऊर्मी मिळते? आषाढातला धो-धो पाऊस कोसळत असताना दरवर्षी अनेकांना पन्हाळय़ाहून पावनखिंड आणि तिथून विशाळगड अशी दिंडी काढावीशी वाटते. त्यांच्यात दडलेल्या बाजीप्रभूंना हा पाऊस कुठले बळ देतो? सारेच अनाकलनीय!
सोलापूरजवळच्या नळदुर्गचा पाणीमहाल पावसात जिवंत होतो. सिंधुसागराचा स्वामी सिंधुदुर्ग लाटांना झटा देऊ लागतो. प्रबळगडच्या कलावंतिणीचं टोक धुक्यात बुडतं आणि माहुलीची शिखरंही धुक्यात आकाशी नाचू लागतात.
‘मेघावरती रान दाटते, रानावरती मेघ
पाऊल आपले ढगात विरते, घेऊन मन आतूर!’
पाऊसकाळी दुर्गवाटांवर फिरताना अशी भिरभिरावस्था होते.
या प्रत्येक दुर्गाला स्वत:चं व्यक्तिमत्त्व आहे! राकट, हेकट, काहीसं गूढ-गंभीर! पण पाऊस कोसळू लागला की हे सारे दुर्ग तरुण होतात. जणू त्यांचं यौवन उमलून येतं. ऐन वर्षांकाळी राजगडाला पाहिलंय? त्याच्यासारखं राजबिंडे व्यक्तिमत्त्व अन्य कुणातही आढळणार नाही! पवनेच्या डोहात अडकलेल्या तुंगवर नजर टाकलीय? ढग, पावसाला छेदत उसळी घेणारा तो मदन भासेल. धुकटात अडकलेलं कर्नाळय़ाचं ते उचललेलं बोट पाहिलंय? त्याच्या रूपात ‘गिरीधरा’चाच भास होईल!
पाऊस या साऱ्यांच्या जीवनचक्रात बदल घडवतो. वयाची गणितं बदलवतो. तुमच्या-आमच्याप्रमाणेच या गिरीदुर्गानाही तरुण करतो.
धबधबा! पाऊस म्हटलं की याची चर्चा नाही, असं कसं? हा तर पावसाचा जणू आत्माच! पण ओल्या वाटांवरील भटकंतीत ‘भैरवी’प्रमाणे तो शेवटी येतो. सारं तन-मन चिंब भिजवून टाकतो. रंग, रूप आणि ऊर्जा या तिन्हीचं प्रतिबिंब धबधब्यात डोकावत असतं. सहस्र बाहूंची त्याची ऊर्जा घ्यावी, की अनंत धारांचं ते दातृत्व पाहावं, की सृष्टीला भेटायची त्याची ओढ जाणावी, हेच कळत नाही. जणू कालपर्यंत तो या भूमीत लुप्त होता आणि पाऊस सुरू होताच त्याच्या स्पर्शानं तो उसळून बाहेर आलाय.
पाऊस सुरू झाला की डोंगर-रानी, घाटवाटांवर हे धबधबे धावू लागतात. पण या शेकडो-हजारो जलधारांमध्येही काही खास- देवलोकीच्या! भंडारदऱ्याचा रंधा, साताऱ्याजवळचा ठोसेघर, महाबळेश्वरचा लिंगमाळ, वरंध घाटातील शिवथरघळ, देवरुखजवळचा मार्लेश्वर, भीमाशंकरजवळचा मंदोशी, कोल्हापूरचा बरकी, पाटणजवळचा ओझर्डे आणि नांदेडमधील सहस्त्रकुंड या त्यापैकी! उन्नत, उत्साही, पाण्यानं भरलेल्या! त्यांच्याकडे पाहिलं तरी आपलं जीवन भरून येतं.
सारे धबधबे पाण्याचे लोट घेऊन कोसळणारे; पण तरी त्या साऱ्यांचं व्यक्तिमत्त्व पुन्हा निराळं! भीमाशंकरच्या जटेतून वाहणारा मंदोशीचा किंवा समर्थाच्या घळीचे सान्निध्य घेऊन कोसळणारा शिवथरचा धबधबा तसा शांत, लयबद्ध! ‘गिरीच्या मस्तकी गंगा’ वाटावी तसा! पण तेच ठोसेघरची त्रिधारा, रंधा किंवा मार्लेश्वरचे कोसळणे पाहिले की महिषासुरमर्दिनीचंच रौद्ररूप भासतं. संयतपणा कमी अन् त्वेषच अधिक!
वरंध घाटातील वाघजाईसमोर उभे राहत समोरच्या काळ नदीच्या खोऱ्यात नुसतं पाहिलं तरी त्या उंच खोल कातळावरून कोसळणाऱ्या असंख्य जलधारांचे तांडव सुरू असलेलं दिसेल. एखाद्या आषाढघन दिवशी इथं आलो की हे दृश्य पोटात धडकी भरवतं! दुसरीकडे संत तुकारामांचे भामचंद्र, लोहगड, रोहिडा, राजगड यांच्या कडय़ावरील जलधारांना सोसाटय़ाचा वारा खालीच उतरू देत नाही. त्यामुळे इथं असे वरच्या दिशांना वळलेले उलटे धबधबे दिसतात. एखाद्या लांब-रूंद कडय़ावरचा जलधारांचा हा पाठशिवणीचा खेळ पाहणं केवळ गुंतवणारं!  चिपळूणच्या सवतसडय़ाची धार उंची घेत खोलात शिरते, तर नांदेडच्या सहस्रकुंडाच्या भेदकतेनं नजर विस्फारते. महाबळेश्वरचा ‘लिंगमाळ’ हिरवाईच्या अंगावरून शुभ्र मोत्याची माळ बनून कोसळतो, तर ओझर्डेची धार अवकाशाला पाठीशी घेत निळाईत बुडून जाते.
काय नाही या जलधारांमध्ये? रंग, रूप, आकार.. एकाहून एक सुंदर! स्वर्गलोकीचे हे दूत जणू भूमीवर अवतरलेत! कुठे संथ, लयबद्ध, तर कुठे रौद्र. कुठे अभिषेकाची धार लावलेले, कुठे साऱ्या डोंगरकपारी शुभ्रधारांच्या माळा लावणारे. तर कुठे विशाल, विराट रूप घेत साऱ्या पावसालाच दरीत लोटणारे! त्याच्या रंगांचंही असंच. कुठे फेसाळ, कुठे दुधाळ, तर कुठे मातीचे गायन गात लाल-तांबडय़ा रंगात बुडालेले.

निसर्ग मोठा गमतीशीर आहे. सर्जनशील आहे. त्याचं हे रूप पावसाळय़ात सर्वाधिक दिसून येतं. आषाढातल्या ‘प्रथम दिवसे’ संततधार सुरू होते. ओढे-नाले वाहू लागतात. धबधबे उडय़ा घेतात. धुके दाटते. पुढे श्रावणात सारी सृष्टी हिरवी होते. ऊन-पावसाचा खेळ या साऱ्यांना झळाळी देतो. भाद्रपदापर्यंत मग याच हिरव्या मखमलीवर रानफुलांचा सोहळा सजतो. शेकडो जातींच्या असंख्य रानफुलांचे डोळे उघडतात. साताऱ्याजवळचे कास, भोरजवळचे रायरेश्वर, महाबळेश्वर, पाचगणी, राजगड, हरिश्चंद्रगड, आंबोली, चांदोली ही सारी पठारे या रंगीन दुनियेत बुडून जातात. शेकडो जाती, शेकडो रंग आणि हजारो छटा! इवल्याशा या आकृत्या, पण भल्याभल्यांना त्यांची दखल घ्यायला लावतात. कुणी त्यांच्या रंगात बुडतो, कुणी त्यांच्या सोहळय़ात! कुणाला त्यांचं उमलणं-फुलणं प्रश्न पाडतं, तर कुणाला त्याभोवतीच्या अन्य जगात गुंतायला होतं.
काही फुलं तर अगदी छोटय़ाशा ठिपक्याएवढी. पण त्यांची रंगसंगती पाहावी. पानं, फुलं, त्यांच्या पाकळय़ा, त्यांचे आकार, त्यांच्या कोशांतून बाहेर पडलेले परागकेसर, परागकण.. हे सारं त्या कर्त्यांकरवित्यानं किती विचारपूर्वक आणि संवेदनशीलतेनं घडवलंय! साऱ्याचंच आश्चर्य वाटू लागते. फुलांमधील हे सौंदर्य एखाद्या फुलवेडय़ा अभ्यासकालाही जाणवतं आणि कविमनाच्या इंदिरा संतांनाही!
‘हिरवी नाजूक रेशीम पाती
दोन बाजुला सळसळती;
नीळ निळुली एक पाकळी
पराग पिवळे झगमगती।’
जमिनीवर, झाडांवर उमलणाऱ्या आमरी (ऑर्किड्स) अशाच जादुभरल्या! चालता चालता मधेच एखाद्या झाडाच्या बुंध्यातून आपल्या नाजूक फुलांनी हात करतील. खरं तर हा ऋतूच मुळी रंगांचा सोहळा! जमिनीपासून अवकाशापर्यंत सर्वत्र नाना रंगछटा विसावलेल्या. साधं डोंगराकडे पाहिलं तरी तो तुम्हाला हिरवा, कधी उन्हात चकाकणारा पोपटी, तर कधी निळा-जांभळा गूढही वाटू लागेल.
हिरवा रंग तर याच्या हृदयस्थानी! पण या हिरवाईलाही किती छटा! झाडाच्या उमलू पाहणाऱ्या प्रत्येक दलाचा रंग निराळा. हिरवाच; पण त्यातही गडद-फिक्याच्या अनेक जाती. विधात्याची ही जादू त्याच्या अगाध अंतरंगात बुडायला लावते!
काजव्यांचे खेळही याच दिवसांत भुलवतात. पाऊस सुरू झाला की साऱ्या रानावनात जणू या झुलत्या रंगीबेरंगी दिव्यांचा स्वैरसंचार सुरू होतो. पाऊस येण्यापूर्वी तर काही ठिकाणी या काजव्यांनी सबंध झाडेच लगडून जातात. त्यांच्या प्रकाशाचे रंग- ‘फ्लॅशिंग पॅटर्न’ हृदयाचा ठाव घेतात.
पावसात प्रकाशणारी आणखी एक गंमत- या दिवसांत राजमाची, नाहीतर भीमाशंकरच्या जंगलातून रात्रीचे चालत निघालो तर तुटलेल्या भिजऱ्या काडय़ा अचानक झगमगताना दिसतात. पहिल्यांदा पाहणाऱ्याला तर घाबरायलाच होतं. भूत-भानामतीच वाटू लागते. काडय़ांवरील बुरशीची ही कमाल. पण ती पाहण्यासाठी एखाद्या झिम्मड पावसाची रात्र निवडावी लागते. दुर्गप्रेमी ‘गोनीदां’नी या काडय़ांना लाडानं ‘ज्योतवंती’ हे नाव बहाल केलंय.
पावसाळी आकाशालाही रंगांची मोहिनी! धुरकट पांढरा ते कृष्णकाळा. पुन्हा त्यात गूढ जांभळय़ा रंगाची पेरणी! या पडद्यावर अचानक कुठंतरी इंद्रधनूची कमान उमटते. नशीब असेल तर एखाद्या कडय़ावरून ते स्वर्गलोकीचं ‘इंद्रवज्र’ पुढय़ातही अवतरतं. कधीतरी एखाद्या संध्याकाळी ढगांचा पडदा हटतो आणि लाल, तांबूस, गुलाबी, सोनेरी, पिवळसर अशा नाना रंगांनी सारं अवकाश भरून येतं. सारंच अद्भुत!
या ऋतूचं, या दिवसांचं, पाऊसखुणांचं जगच निराळं. कशा-कशाची म्हणून दखल घ्यायची! सृष्टीतला प्रत्येक बदल मोहवणारा. प्रत्येक पाऊल वेगळय़ा विश्वात घेऊन जाणारं. असा हा पाऊस प्रेमात पाडणारा. सर्वत्र असूनही न सापडणारा. पकडू म्हटलं तरी न गवसणारा. कवी त्याला शब्दात बांधू पाहतो. चित्रकार रंगांत. पण त्यांनाही शब्द-रंग अपुरे पडतात. कॅमेऱ्यात तो सामावत नाही आणि डोळय़ांतही मावत नाही. कितीही अनुभवला, कितीही भोगला तरी अपुराच वाटतो! ओल्या वाटा आणि हिरव्या डोंगरांवरचा हा प्रवास पुढे वर्षभर जगण्याचा श्वास देऊन जातो!