कविकुलगुरू कालिदास हा चित्रकार असावा असा दाट संशय यावा इतपत त्याचे चित्रकलेचे ज्ञान सखोल होते, हे त्याची वाङ्मयीन चित्रदर्शी वर्णनशैली, चित्रकारितेच्या तत्त्वांचा त्यातला वापर, चित्रसंकल्पनांचे उपयोजन यांतून दिसून येते. निदान तो जाणकार कलामर्मज्ञ निश्चितपणे असावा.
कलावंत त्याच्या प्रतिभाशक्तीने नित्यनूतन असं भावविश्व निर्माण करत असतो आणि त्यातून मिळणारा अलौकिक आनंद घेत असतो आणि रसिकांनाही देत असतो. या प्रतिभेबाबत अलंकारशास्त्रज्ञ भट्टतौत म्हणतो :
प्रज्ञा नवनवोन्मेषशालिनी प्रतिभा मता।
तदनुप्राणनाजीवद् वर्णनानिपुण: कवि:।।
अर्थात् तेजाच्या नित्यनवीन उन्मेषाने चमकणारी बुद्धी म्हणजेच ‘प्रतिभा’ होय आणि त्या प्रतिभेच्या चैतन्याचा संचार झाल्यामुळे ज्याच्या वर्णनामध्ये जिवंतपणा उत्पन्न होतो, तो ‘कवी’ होय.
परंपरेनुसार ‘महाकवी’ हे बिरूद लावणारे भवभूती, बाण, भास यांच्यासारखे खरोखरच उत्तम असे खूप कवी संस्कृतात होऊन गेले; पण ‘कविकुलगुरू’ ही पदवी आणि महाकवीपदाची महावस्त्रे खऱ्या अर्थाने लाभली व शोभली ती कालिदासालाच! कालिदासाच्या नावाने घातलेल्या करंगळीच्या शेजारची अनामिका ही आजतागायत ‘अनामिका’च राहिली आहे.
त्याची वाङ्मयीन महत्ता साठवली आहे ती त्याच्या विलक्षण प्रतिमाविश्वात! साहित्यात किंवा चित्रात म्हणा, अखेरीस कलाकाराची प्रतिभा जिवंत किती वाटते आणि तिने ऊर्जेचे उत्थापन किती होते, याला महत्त्व आहे. साहित्यात हा जिवंतपणा भावनेमुळे येत असेल; (भावना ऊर्जेचे उत्थापन करते म्हणून तर तिला कलेत अनन्यसाधारण महत्त्व आहे.) पण तो चित्रात व्यक्त होतो तो रंग-रेषादींमुळे. वाङ्मयाचे वाहन शब्द हेच असते. वाङ्मयातसुद्धा प्रतिमांचीच साधना करायची असते; पण ती रंग-रेषा, नाद यांनी अन्य ललितकलांत सरळसरळ होते तशी- म्हणजे शब्दांत अंतर्भूत अर्थाने होऊ शकत नाही. कालिदासांचं वाङ्मय हे तर प्रतिमासाधनेचं मूर्तिमंत उदाहरण आहे. प्रतिमासाधनेसाठी जे- वाक् आणि अर्थ- हे मिथुन आवश्यक ठरतं त्या वाङ्मयविश्वाच्या प्राणशक्तीचं महत्त्व व माहात्म्य ओळखून या महाकवीने ‘रघुवंशा’च्या सुरुवातीलाच त्यांची गंभीर आळवणी केली आहे..
वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये।
जगत: पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ।।
चित्रकार प्रतिमेची- म्हणजे रेषा, आकार, घनता, रंग, पोत आदीची साधना करतो. प्रतीकात्मक उमटण्यात त्याला रस असतो. कालिदासाच्या साहित्यात ही ‘शब्दप्रतीके’ विपुल प्रमाणात सापडतात. आपल्या वाङ्मयात त्याने प्रतिमेचीच पूजा बांधली आहे. एखाद्या कुशल चित्रकारासारखीच रंगरेषादी आकारांची साधना तो करतो. त्याच्या काव्य-नाटकांतून हे सोदाहरण सिद्ध होतं. त्यांत प्रकट होणारं कालिदासाचं व्यक्तिमत्त्व अनुभवसंपन्न व कलासक्त आहे. केवळ त्यांतली त्याची प्रतिमासृष्टी जरी घेतली, तरी त्याच्या कुतूहलाचा व जाणकारीचा पल्ला किती व्यापक होता याची कल्पना येते. सर्व प्राचीन विद्या व शास्त्रे त्याला अवगत होतीच; पण नाटय़, संगीत, चित्र इत्यादी कलांमध्येही त्याला सक्रिय आस्था होती. केवळ चित्रदर्शी वर्णने हेच कालिदासाच्या इंद्रधनु साहित्यकृतींचं वैशिष्टय़ नाही. त्याहूनही एक आगळा विशेष म्हणजे चित्रकलाविषयक त्याचे दोन्ही- शास्त्र व कर्म- पक्षाचे ज्ञान सर्वत्र प्रतिबिंबित झाले आहे. कालिदासाची जातकुळी एकंदरीतच चित्रकारितेची आहे.
चित्रांचे प्रकार, चित्रकलेचे साहित्य, चित्रकलेचा उपयोग याविषयीची त्याची जाण प्रगल्भ होती. ‘चित्र’कल्पनेचे वाहक असलेले शब्द कालिदासाने अनेक ठिकाणी वापरले आहेत. चित्र, सादृश्य, प्रतिच्छंद, प्रतिकृती, आलेख्य, प्रतिमा, प्रतियातन असे शब्द चित्राचे पर्यायी शब्द म्हणून आलेले आहेत. यावरून चित्रांचे विविध प्रकार त्याला माहीत होते असे अनुमान काढता येते. कापडावर किंवा भिंतीवर रंगांनी काढलेल्या चित्रांनाच त्याने ‘चित्र’ शब्द वापरलेला दिसतो, ‘प्रतिमा’ शब्द दगडाची मूर्ती या अर्थी वापरला असून, ‘प्रतियातन’ शब्द लाकडात किंवा दगडात कोरलेले शिल्प या अर्थाने आलेला आहे. तसेच कापडावर उमटविलेली ठशांची चित्रे किंवा विणताना जुळविलेली चित्रे यांचाही उल्लेख आहे. चित्रफलकावर पट किंवा कापड लावून त्यावर काढलेल्या चित्रांचे वर्णन आहे. ‘शाकुंतला’त दृष्यन्त आपण काढलेल्या स्मरणचित्राकडे बघत आपली करमणूक होते काय, हे पाहत असता दु:खमग्न झाल्याचे, तर ‘मेघदुता’मध्ये प्रेमातिशयामुळे यक्षावर रागावलेल्या यक्षिणीचे चित्र शिळेवर गेरूने काढल्याचे भावपूर्ण वर्णन आहे. ‘मालविकाग्न्निमित्र’च्या प्रथम प्रवेशात मालविका अग्निमित्राच्या प्रथम दृष्टीस पडली ती चित्ररूपानेच. या महाकवीने चित्रकलाविषयक मार्मिक उद्गार या प्रकारांचं वर्णन करताना काढले आहेत.
कालिदासाने पृष्ठभागावरील चित्रांचे विशेष विवेचन केले आहे. अशा चित्रांना चित्रफलक, रंग आणि कुंचले या साहित्याची आवश्यकता असते. ‘शाकुन्तल’च्या सहाव्या अंकात दृष्यन्ताचा चित्रप्रदर्शनविधी सविस्तर वर्णिला असून, त्यात हे साहित्य दाखविले आहे. कुंचला, वर्तिका आणि तुलिका असे शब्द कवीने केवळ ‘शाकुन्तला’तच नव्हे, तर इतरही काव्यांत वापरले आहेत. ‘रघुवंशा’तही विरहकातर अग्निवर्ण राजामध्ये सात्विकभावाचा उदय झाल्याने त्याच्या हाताच्या बोटांना घाम येऊन हातातून कुंचला पडत असल्याने तो फार कष्टाने चित्र पूर्ण करू शकत असे, असे वर्णन आहे. चित्रलेखनाच्या साहित्यापैकी रंग हे काही खनिजजन्य व काही वनस्पतिजन्य होते. अजिंठय़ाच्या भित्तिचित्रांतही अशा रंगांचा वापर झालेला आहे. कालिदास आणि अजिंठय़ाची भित्तिचित्रे समकालीन मानली तर चित्रांसाठीची आरेखन, रंगनिर्मिती, रंगलेपन पद्धती, इ. चित्रकलेची तांत्रिक अंगे त्याने जवळून पाहिली असावी. प्रत्यक्षातही अनुभवले असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. धातुराग म्हणजे खनिजरंग होत. हिमालयातील विद्याधर स्त्रिया भुर्जपत्रांवर धातुरसाने प्रणयपत्रिका लिहीत, असेही वर्णन त्याने केले आहे.
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
