स्वप्न.. ‘कॅशलेस’ अर्थव्यवस्थेचे!

एरिक्सन, स्काइप आणि स्पॉटीफाय यांचे माहेरघर असलेल्या तंत्रप्रगत स्वीडनने २०३० पासून तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात एक नवा अध्याय सुरू करण्याचे ठरवले आहे. सन २०३० साली स्वीडन जगातील पहिला Cashless देश ठरेल. रिक्सबँक या तेथील मध्यवर्ती बँकेच्या सर्वेक्षणानुसार, स्वीडनमध्ये सध्या नोटा आणि नाणी यांचा देशाच्या अर्थव्यवस्थेमधील वापर अवघा दोन टक्के एवढाच आहे. अमेरिकेमध्ये हेच प्रमाण जवळपास आठ टक्के आहे. तर संपूर्ण जगभरातील किमान ७५ टक्के अर्थव्यवस्था कागदी नोटांच्या व्यवहारावरच चालते.
स्वीडनमध्ये दैनंदिन व्यवहारात इलेक्ट्रॉनिक चलनाचा वापर गेले काही वर्षे झपाटय़ाने वाढतो आहे. दैनंदिन बस व लोकलचे प्रवासभाडे, रस्त्याकडेच्या पेपरवाल्याचे पैसे तसेच बेरोजगार भत्ताही डिजिटल माध्यमाद्वारेच अदा केला जातो. बसप्रवाशांची तिकिटासाठी द्याव्या लागणाऱ्या सुटय़ा नाण्यांच्या अभावामुळे होणाऱ्या भांडणातून कायमची सुटका व्हावी म्हणून काही वर्षांपूर्वी स्वीडनमधील बसचालकांनी इलेक्ट्रॉनिक कार्डने प्रवासभाडे स्वीकारायला सुरुवात केली. अर्थात ही पद्धत जगातील बहुतांश प्रगत देशांतील शहरांतून अस्तित्वात असली तरी जवळपास ८०% लोक जिथे डिजिटल चलनात व्यवहार करतात असा स्वीडन हा एकमेवच देश असावा.
अशा तऱ्हेने स्वीडनमध्ये रोख चलनाचा दैनंदिन व्यवहारातील वापर कमी झाल्यापासून चोर आणि भुरटय़ांचे प्रमाणही उणावले आहे. गेल्या तीस वर्षांत चोरी आणि लुटालुटीचे प्रमाणही कमी झाले आहे. तथापि, एकीकडे हे चित्र असताना गेल्या दहा वर्षांत इलेक्ट्रॉनिक फ्रॉड्सचे प्रमाण मात्र दुपटीने वाढले आहे. सुमारे ९५ लाख लोकसंख्येच्या या देशात इलेक्ट्रॉनिक फ्रॉड्सच्या प्रकरणांची संख्या एक लाख चाळीस हजार इतकी प्रचंड नोंदवली गेली आहे. खरं तर स्वीडनमधील लोक इतर देशांच्या तुलनेने विश्वासू मानले जातात. येथील सरकार लोकहिताचे अनेक प्रकल्प राबवीत असते. देशाच्या सर्वागीण विकासावर भर दिला गेला आहे. अर्थात इलेक्ट्रॉनिक फ्रॉड करणारे लोक स्वीडनवासीच असतात असे नाही. आज इंटरनेटच्या जगड्व्याळ मायाजालात अगणित लोक सामील झाले आहेत. त्यांत जागतिक दहशतवादी संघटनाही आहेत. त्यामुळे स्वीडिश सरकारच्या या Cashless economy च्या धोरणाविषयी अनेकांचा तीव्र आक्षेपही आहेच.
अर्थशास्त्रानुसार, पैशाचे सात महत्त्वाचे गुणधर्म सांगितले जातात. टिकाऊपणा (Durability), सर्ववाहकता (portability), विभक्तीकरण (Divisibility), एकसारखेपणा (Uniformity), मर्यादित पुरवठा (Limited Supply) आणि सर्वमान्यता (Acceptibility). मानवी संस्कृतीने वस्तु-विनिमयापासून ते चलन-विनिमयापर्यंत आणि आता ई-करन्सीपर्यंत प्रगत प्रवास केलेला आहे. मध्यंतरीच्या बिटकॉइनच्या अल्पशा मर्यादित प्रगतीने लोकांना चलन म्हणजे नक्की काय, असा प्रश्न पडू लागला आहे. उदाहरणार्थ, इंग्लंडमध्ये ब्रिस्टल या शहरात ब्रिस्टल पाऊंडचा (Bristol Pound) वापर केला जातो. येथील बसचे भाडे आणि स्थानिक स्वराज्य संस्थेचा कर ब्रिस्टल पाऊंड या चलनाद्वारे दिला जातो.