‘लोकरंग’मधील (१ डिसेंबर) प्रशांत इंगोले यांचा ‘आंबेडकरी अभिव्यक्तीला नवी पालवी…’ हा लेख वाचला. भारतातील दलित, शोषित व वंचित समाज घटकांतील लोकांचा प्रवास खूपच खडतर आहे. सदर लेख आजच्या राजकीय परिस्थितीत दलित, शोषित व वंचितांच्या चळवळीसमोरील आव्हानांवर भाष्य करतानाच तिच्या नव्या मळवाटा धुंडाळण्याचे कामही करत असल्यामुळे तो अगदी समयोचित वाटतो. कारण आजघडीला निवडणुकीच्या राजकारणात जातीय आणि धार्मिक अस्मितांचा मुद्दा टिपेला पोहोचलेला असून, कोणताही राजकीय पक्ष सामाजिक लोकशाही, आर्थिक समानता, जातिसंस्थेचे उच्चाटन यांवर भाष्य करताना दिसत नाही. धर्माच्या आधारावर करण्यात येणारे राजकारण ही नीती समाजविघातक ठरू शकते, या डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी संविधान सभेत दिलेल्या इशाऱ्याचा सर्वांनाच सोयीस्कर विसर पडलेला आहे. आपली ही वाटचाल देशाला मोठ्या संकटात टाकणारी व लोकशाही धोक्यात आणणारी आहे. यातून वाचण्याचा या लेखात सुचविण्यात आलेला ‘खुल्या अभिव्यक्ती’चा मार्ग बराच आश्वासक वाटतो. अर्थात या प्रश्नावर राजकीय पक्षांनी धरसोडीची भूमिका घेतल्यामुळे त्यांनी आपली पत गमावलेली आहे. त्यामुळे बिगर राजकीय व्यक्ती आणि संघटनांनाच पुढाकार घेत धाडसाने व्यक्त व्हावे लागेल. मग राजकीय पक्षांना हे प्रश्न आपल्या अजेंड्यावर घेतल्याशिवाय पर्याय राहणार नाही.– व्ही. एन. इंगोले, नांदेड.
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
समानतेच्या हक्कासाठी चळवळ
‘लोकरंग’मधील (१ डिसेंबर) प्रशांत इंगोले यांचा ‘आंबेडकरी अभिव्यक्तीला नवी पालवी…’ हा लेख वाचला. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर ‘बहिष्कृत भारत’च्या पहिल्या अंकात म्हणतात, ‘‘जोपर्यंत आम्ही आपल्यास हिंदू म्हणवीत आहो आणि तुम्ही आम्हास हिंदू समजत आहात, तोपर्यंत देवळात जाऊन देवदर्शन घेणे हा आमचा हक्क आहे असे आम्ही समजतो. आम्हाला एकजात निराळी देवळे नकोत. देवळावाचून आमचे अडलेले नाही. ज्यांना देवभक्ती करावयाची असेल त्यांना देऊळच पाहिजे असे नाही. सामाजिक उपासना व सामाजिक संमेलन अथवा ऐक्य यांच्यासाठी देवळे पाहिजे असतात. स्वतंत्र देवळे बांधायची असती तर ती अस्पृश्य स्वत: बांधतील, त्यासाठी इतरांची परवानगी नको आहे. आज ना उद्या या प्रश्नाचा आम्ही निकाल करून घेणार आहोत. आम्हाला समाजात समान हक्क हवेत आणि ते आम्ही शक्यतोवर हिंदू समाजात राहून आणि जरूर तर कवडीमोल ठरलेल्या हिंदुत्वावर लाथ मारून मिळविणार आहोत आणि हिंदुत्वावर पाणी सोडण्याची पाळी आली तर अर्थातच आम्ही देवळाच्या वाटेला जाणार नाही हे सांगावयास नकोच.’’ डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांनी अस्पृश्य जातींना अनुसूचित जातीचा दर्जा मिळवून दिला. राज्यघटनेनुसार अनुसूचित जातींना संरक्षण आणि आरक्षण आहे. समतेचे नागरी हक्क मिळवून दिल्यामुळे अभिव्यक्तीला नवी पालवी फुटली. अस्पृश्यता निवारण हेच आंबेडकर अनुयायांचे ध्येय असले पाहिजे.– युगानंद गुलाबराव साळवे, पुणे
आंबेडकरी चळवळ अधिक गतिमान करण्याची गरज!
‘लोकरंग’मधील (१ डिसेंबर) प्रशांत इंगोले यांचा ‘आंबेडकरी अभिव्यक्तीला नवी पालवी…’ हा लेख वाचला. लेखात म्हटल्याप्रमाणे, अलीकडच्या काळात आंबेडकरवादाचे पुनरुज्जीवन नव्याने होत आहे हे लेखकाचे मत सध्या दलित चळवळीचे सिंहावलोकन केल्यावर अर्धसत्य वाटते. कारण डॉ. आंबेडकरांच्या पश्चात काही काळ त्यांच्या अनुयायांनी या चळवळीचे नेतृत्व केले खरे; परंतु आंबेडकरांचा वास्तववादी दृष्टीपणा त्यांच्यात कधीच दिसून आला नाही. दुसरी महत्त्वाची बाब म्हणजे नेतृत्वाच्या हव्यासातून आंबेडकरी चळवळीचे/ विचारांचे, एकाचे दोन, दोनाचे चार असे अनेक गट होऊन चळवळ विभागली गेली आणि आजही अनेक गटातटात विभाजनाची प्रक्रिया सुरूच आहे. त्याचा परिणाम असा झाला की, चळवळ आपली मुख्य उद्दिष्टच हरवून बसली आहे. सत्तेशिवाय दलितांचे प्रश्न सुटणारच नाहीत अशी भावना करत ते आपल्या विभाजित गटातटाच्या बळावर वैधानिक राजकारण करण्यासाठी धडपडू लागले आहेत. मग त्यातून त्यांनी केवळ राजकीय लाभापोटी तडजोडीचे धोरण स्वीकारल्याचे दिसून येते. पुढे हे नेतृत्व एवढ्यावरच थांबले नाही, तर दलितांच्या सर्वांगीण समस्यांवर एकच रामबाण इलाज या न्यायाने सर्वंकष आमूलाग्र बदलांच्या घोषणा करत ही चळवळ सत्ता सौदेबाजीच्या राजकारणाला बांधली गेली. आपल्याला सत्तेचा तुकडा अधिक कसा मिळेल या हेतूने हे गट एकमेकांना शह- काटशह देऊ लागले. एकंदरीतच संपूर्ण आंबेडकरी चळवळ फुटीरतेने ग्रासली गेली.
अलीकडच्या काळात आंबेडकर चळवळ दिशाहीन झाली हे वादातीत आहे. त्याचं मुख्य कारण म्हणजे त्याला लाभलेले खुजे नेतृत्व. आजही बोटावर मोजण्या इतपत कार्यकर्ते आणि जनता पुनश्च आंबेडकरी चळवळीची जुळणी व्हावी यासाठी प्रयत्नशील आहे. मात्र आजही दलित चळवळीचा व नेतृत्वाचा अजेंडा भावनिकतेच्या व आक्रस्ताळेपणाच्या बाहेर यायला तयार नाही. आजही दलित समाजाचे अनेक प्रश्न आहेत, परंतु त्यावर कोणताही गट चळवळ उभारताना दिसत नाही.
कोणत्याही चळवळीचे रूपांतर पक्षात झाले की चळवळ संपते असंच काहीसं आंबेडकरी चळवळीबाबत झाल्याचं निदर्शनास येतं. आंबेडकरी जनतेला बाबासाहेबांनी आत्मसन्मानानं जगण्याचा मूलमंत्र दिला. आंबेडकरी चळवळीत आमूलाग्र बदल करीत परिवर्तनाची दिशा निश्चित करण्याची आज गरज वाटते. शेवटी हा मार्ग अनुसरला तरच संपूर्ण देशभर धम्माच्या पताका फडकतील.-डॉ. बी. बी. घुगे, बीड
सकारात्मक विचार
‘लोकरंग’ (१ डिसेंबर) मधील ‘बालमैफल’सदरातील मेघना जोशी यांच्या लेखात सकारात्मक विचारांनी झालेल्या बदलांचे वर्णन केले आहे. अलीकडच्या काळात नकारात्मक विचार वाढत असून, मुले तसेच मोठ्या वयोगटातसुद्धा नैराश्याचे प्रमाण वाढत आहे. त्याचा एकूणच समाजावर विपरीत परिणाम होताना दिसतो. सकारात्मक विचार उत्तम व्यक्तिमत्त्व निर्माण करतात. यासाठी प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.– अर्चना काळे, नाशिक.
पुणे पुस्तकांची राजधानी
‘लोकरंग’ (८ डिसेंबर) मधील ‘लिटफेस्टचं आता ग्रंथतारक…’ आणि ‘पुणे पुस्तक महोत्सव का गाजला?’ हे अनुक्रमे डॉ. कमल राजे आणि अभय कुलकर्णी यांचे लेख आश्वासक आहेत. आता ‘राष्ट्रीय पुस्तक न्यासाच्या’ वतीने पुण्यातील फर्ग्युसन महाविद्यालयाच्या प्रांगणावर ‘पुणे पुस्तक महोत्सव’ झाला.
पुणे शहर हे शिक्षणाचे माहेरघर तसेच ती राज्याची सांस्कृतिक राजधानी आहे. ‘युनेस्को’च्या निकषानुसार जागतिक पुस्तकांची राजधानी बनण्याची पुण्याला संधी आहे. ‘युनेस्को’ची वाचनसंस्कृतीची मूल्ये समाजाच्या सर्व वयोगटात आणि स्तरांत स्थानिक, प्रादेशिक, राष्ट्रीय, आंतरराष्ट्रीय स्तरावर रुजविण्यासाठी नियोजनबद्ध प्रयत्न करण्यास वचनबद्ध असलेल्या आणि त्या दिशेने प्रत्यक्ष कृती करून कार्यक्रम राबविणाऱ्या शहरांची प्रतिवर्षी ‘जागतिक पुस्तकांची राजधानी’ म्हणून निवड होते. पुणे शहराने असे नियोजनबद्ध प्रयत्न सुरूच ठेवले तर पुणे (भारत) हे शहर नजीकच्या काळात ‘जागतिक पुस्तकांची राजधानी’ बनू शकते. मात्र या पलीकडे जाऊन वाचनाची गोडी लावण्यासाठी मुळापासून प्रयत्न करण्याची गरज आहे. वाचनासाठी विचारशक्ती आवश्यक आहे. शिक्षणपद्धतीत जाणीवपूर्वक बदल करून विचारशक्ती जागृत करणे हा शिक्षणाचा प्रधान उद्देश ठेवला तरच वाचनसंस्कृती वाढू शकेल.– डॉ. विकास इनामदार
मेंदूला कायमचाच आराम?
‘लोकरंग’ (१५ डिसेंबर) मधील ‘हवे आहेत बोअरिंग राजकारणी आणि बोअरिंग बातम्या…!’ ही युवाल नोआ हरारी यांची गिरीश कुबेर यांनी घेतलेली मुलाखत वाचली. कोणी तरी लोकशाही वाचवण्यासाठी तळमळीने आपले विचार मांडत आहे हे वाचून समाधान वाटले. सध्या अविचारी सुशिक्षित कळप आजूबाजूला असताना असे काही वाचले की पुन्हा जुने वैचारिक दिवस परत आल्यासारखे वाटले. या मुलाखतीत इंटेलिजन्स आणि कॉन्शन्सबद्दल वाचले. मला वाटते की, कॉन्शन्स इंटेलिजन्स ही पुढील काळाची गरज आहे. या आधी माणसामध्ये इंटेलिजन्स होता तो आता हातात मोबाइल असल्यामुळे कमी होऊन मशीनकडे जास्त इंटेलिजन्स आला आहे. माणूस मुळातच भावनाप्रधान असल्याने इंटेलिजन्स आणि भावना यांची योग्य सांगड घालून इतकी वर्षे समाजाने प्रगती केली. काय बरोबर आणि काय चूक हे नैतिकदृष्ट्या ठरवून तसे मार्गक्रमण केले गेले. पण पुढे कदाचित नैतिकदृष्ट्या चूक तेच कसे बरोबर हे सांगायला AI ची मदत होऊन सर्व चांगले आहे असा छान आभास निर्माण करून त्यात समाजाला गुंतवून पुढे जाण्याचा धोका संभवतो.– संदीप धुरत
समानतेच्या हक्कासाठी चळवळ
‘लोकरंग’मधील (१ डिसेंबर) प्रशांत इंगोले यांचा ‘आंबेडकरी अभिव्यक्तीला नवी पालवी…’ हा लेख वाचला. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर ‘बहिष्कृत भारत’च्या पहिल्या अंकात म्हणतात, ‘‘जोपर्यंत आम्ही आपल्यास हिंदू म्हणवीत आहो आणि तुम्ही आम्हास हिंदू समजत आहात, तोपर्यंत देवळात जाऊन देवदर्शन घेणे हा आमचा हक्क आहे असे आम्ही समजतो. आम्हाला एकजात निराळी देवळे नकोत. देवळावाचून आमचे अडलेले नाही. ज्यांना देवभक्ती करावयाची असेल त्यांना देऊळच पाहिजे असे नाही. सामाजिक उपासना व सामाजिक संमेलन अथवा ऐक्य यांच्यासाठी देवळे पाहिजे असतात. स्वतंत्र देवळे बांधायची असती तर ती अस्पृश्य स्वत: बांधतील, त्यासाठी इतरांची परवानगी नको आहे. आज ना उद्या या प्रश्नाचा आम्ही निकाल करून घेणार आहोत. आम्हाला समाजात समान हक्क हवेत आणि ते आम्ही शक्यतोवर हिंदू समाजात राहून आणि जरूर तर कवडीमोल ठरलेल्या हिंदुत्वावर लाथ मारून मिळविणार आहोत आणि हिंदुत्वावर पाणी सोडण्याची पाळी आली तर अर्थातच आम्ही देवळाच्या वाटेला जाणार नाही हे सांगावयास नकोच.’’ डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांनी अस्पृश्य जातींना अनुसूचित जातीचा दर्जा मिळवून दिला. राज्यघटनेनुसार अनुसूचित जातींना संरक्षण आणि आरक्षण आहे. समतेचे नागरी हक्क मिळवून दिल्यामुळे अभिव्यक्तीला नवी पालवी फुटली. अस्पृश्यता निवारण हेच आंबेडकर अनुयायांचे ध्येय असले पाहिजे.– युगानंद गुलाबराव साळवे, पुणे
आंबेडकरी चळवळ अधिक गतिमान करण्याची गरज!
‘लोकरंग’मधील (१ डिसेंबर) प्रशांत इंगोले यांचा ‘आंबेडकरी अभिव्यक्तीला नवी पालवी…’ हा लेख वाचला. लेखात म्हटल्याप्रमाणे, अलीकडच्या काळात आंबेडकरवादाचे पुनरुज्जीवन नव्याने होत आहे हे लेखकाचे मत सध्या दलित चळवळीचे सिंहावलोकन केल्यावर अर्धसत्य वाटते. कारण डॉ. आंबेडकरांच्या पश्चात काही काळ त्यांच्या अनुयायांनी या चळवळीचे नेतृत्व केले खरे; परंतु आंबेडकरांचा वास्तववादी दृष्टीपणा त्यांच्यात कधीच दिसून आला नाही. दुसरी महत्त्वाची बाब म्हणजे नेतृत्वाच्या हव्यासातून आंबेडकरी चळवळीचे/ विचारांचे, एकाचे दोन, दोनाचे चार असे अनेक गट होऊन चळवळ विभागली गेली आणि आजही अनेक गटातटात विभाजनाची प्रक्रिया सुरूच आहे. त्याचा परिणाम असा झाला की, चळवळ आपली मुख्य उद्दिष्टच हरवून बसली आहे. सत्तेशिवाय दलितांचे प्रश्न सुटणारच नाहीत अशी भावना करत ते आपल्या विभाजित गटातटाच्या बळावर वैधानिक राजकारण करण्यासाठी धडपडू लागले आहेत. मग त्यातून त्यांनी केवळ राजकीय लाभापोटी तडजोडीचे धोरण स्वीकारल्याचे दिसून येते. पुढे हे नेतृत्व एवढ्यावरच थांबले नाही, तर दलितांच्या सर्वांगीण समस्यांवर एकच रामबाण इलाज या न्यायाने सर्वंकष आमूलाग्र बदलांच्या घोषणा करत ही चळवळ सत्ता सौदेबाजीच्या राजकारणाला बांधली गेली. आपल्याला सत्तेचा तुकडा अधिक कसा मिळेल या हेतूने हे गट एकमेकांना शह- काटशह देऊ लागले. एकंदरीतच संपूर्ण आंबेडकरी चळवळ फुटीरतेने ग्रासली गेली.
अलीकडच्या काळात आंबेडकर चळवळ दिशाहीन झाली हे वादातीत आहे. त्याचं मुख्य कारण म्हणजे त्याला लाभलेले खुजे नेतृत्व. आजही बोटावर मोजण्या इतपत कार्यकर्ते आणि जनता पुनश्च आंबेडकरी चळवळीची जुळणी व्हावी यासाठी प्रयत्नशील आहे. मात्र आजही दलित चळवळीचा व नेतृत्वाचा अजेंडा भावनिकतेच्या व आक्रस्ताळेपणाच्या बाहेर यायला तयार नाही. आजही दलित समाजाचे अनेक प्रश्न आहेत, परंतु त्यावर कोणताही गट चळवळ उभारताना दिसत नाही.
कोणत्याही चळवळीचे रूपांतर पक्षात झाले की चळवळ संपते असंच काहीसं आंबेडकरी चळवळीबाबत झाल्याचं निदर्शनास येतं. आंबेडकरी जनतेला बाबासाहेबांनी आत्मसन्मानानं जगण्याचा मूलमंत्र दिला. आंबेडकरी चळवळीत आमूलाग्र बदल करीत परिवर्तनाची दिशा निश्चित करण्याची आज गरज वाटते. शेवटी हा मार्ग अनुसरला तरच संपूर्ण देशभर धम्माच्या पताका फडकतील.-डॉ. बी. बी. घुगे, बीड
सकारात्मक विचार
‘लोकरंग’ (१ डिसेंबर) मधील ‘बालमैफल’सदरातील मेघना जोशी यांच्या लेखात सकारात्मक विचारांनी झालेल्या बदलांचे वर्णन केले आहे. अलीकडच्या काळात नकारात्मक विचार वाढत असून, मुले तसेच मोठ्या वयोगटातसुद्धा नैराश्याचे प्रमाण वाढत आहे. त्याचा एकूणच समाजावर विपरीत परिणाम होताना दिसतो. सकारात्मक विचार उत्तम व्यक्तिमत्त्व निर्माण करतात. यासाठी प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.– अर्चना काळे, नाशिक.
पुणे पुस्तकांची राजधानी
‘लोकरंग’ (८ डिसेंबर) मधील ‘लिटफेस्टचं आता ग्रंथतारक…’ आणि ‘पुणे पुस्तक महोत्सव का गाजला?’ हे अनुक्रमे डॉ. कमल राजे आणि अभय कुलकर्णी यांचे लेख आश्वासक आहेत. आता ‘राष्ट्रीय पुस्तक न्यासाच्या’ वतीने पुण्यातील फर्ग्युसन महाविद्यालयाच्या प्रांगणावर ‘पुणे पुस्तक महोत्सव’ झाला.
पुणे शहर हे शिक्षणाचे माहेरघर तसेच ती राज्याची सांस्कृतिक राजधानी आहे. ‘युनेस्को’च्या निकषानुसार जागतिक पुस्तकांची राजधानी बनण्याची पुण्याला संधी आहे. ‘युनेस्को’ची वाचनसंस्कृतीची मूल्ये समाजाच्या सर्व वयोगटात आणि स्तरांत स्थानिक, प्रादेशिक, राष्ट्रीय, आंतरराष्ट्रीय स्तरावर रुजविण्यासाठी नियोजनबद्ध प्रयत्न करण्यास वचनबद्ध असलेल्या आणि त्या दिशेने प्रत्यक्ष कृती करून कार्यक्रम राबविणाऱ्या शहरांची प्रतिवर्षी ‘जागतिक पुस्तकांची राजधानी’ म्हणून निवड होते. पुणे शहराने असे नियोजनबद्ध प्रयत्न सुरूच ठेवले तर पुणे (भारत) हे शहर नजीकच्या काळात ‘जागतिक पुस्तकांची राजधानी’ बनू शकते. मात्र या पलीकडे जाऊन वाचनाची गोडी लावण्यासाठी मुळापासून प्रयत्न करण्याची गरज आहे. वाचनासाठी विचारशक्ती आवश्यक आहे. शिक्षणपद्धतीत जाणीवपूर्वक बदल करून विचारशक्ती जागृत करणे हा शिक्षणाचा प्रधान उद्देश ठेवला तरच वाचनसंस्कृती वाढू शकेल.– डॉ. विकास इनामदार
मेंदूला कायमचाच आराम?
‘लोकरंग’ (१५ डिसेंबर) मधील ‘हवे आहेत बोअरिंग राजकारणी आणि बोअरिंग बातम्या…!’ ही युवाल नोआ हरारी यांची गिरीश कुबेर यांनी घेतलेली मुलाखत वाचली. कोणी तरी लोकशाही वाचवण्यासाठी तळमळीने आपले विचार मांडत आहे हे वाचून समाधान वाटले. सध्या अविचारी सुशिक्षित कळप आजूबाजूला असताना असे काही वाचले की पुन्हा जुने वैचारिक दिवस परत आल्यासारखे वाटले. या मुलाखतीत इंटेलिजन्स आणि कॉन्शन्सबद्दल वाचले. मला वाटते की, कॉन्शन्स इंटेलिजन्स ही पुढील काळाची गरज आहे. या आधी माणसामध्ये इंटेलिजन्स होता तो आता हातात मोबाइल असल्यामुळे कमी होऊन मशीनकडे जास्त इंटेलिजन्स आला आहे. माणूस मुळातच भावनाप्रधान असल्याने इंटेलिजन्स आणि भावना यांची योग्य सांगड घालून इतकी वर्षे समाजाने प्रगती केली. काय बरोबर आणि काय चूक हे नैतिकदृष्ट्या ठरवून तसे मार्गक्रमण केले गेले. पण पुढे कदाचित नैतिकदृष्ट्या चूक तेच कसे बरोबर हे सांगायला AI ची मदत होऊन सर्व चांगले आहे असा छान आभास निर्माण करून त्यात समाजाला गुंतवून पुढे जाण्याचा धोका संभवतो.– संदीप धुरत
