दा. गो. काळे
जी. के. ऐनापुरे मराठी साहित्यातील समकालीन वास्तवातील सल आणि उकल करणारे महत्त्वाचे कादंबरीकार . ‘ओस निळा एकांत’ या कादंबरीने कादंबरीकार काय काम करीत असतो याचा प्रत्यय आणून दिला आहे. ही कादंबरी म्हणजे कौटुंबिक व्यवस्थेचा चौकोनी चरित्रपट नाही. व्यक्तीपरत्वे वेगवेगळ्या विचारधारणांची तौलनिक अशा पद्धतीने मांडलेली सारणी आहे. त्यात विशिष्ट अशा समाजजाणिवांचे वास्तव अधोरेखित होत असले तरी त्याच्या त्रिज्या सभोवतालच्या घटितांना छेद देऊन जातात. जेव्हा एखादा सामाजिक घटक शोषणाच्या वेगवेगळ्या अतिरचनांना ओलांडून स्वतंत्रपणे जगण्याच्या कक्षेत येतो, तेव्हा त्यांच्या अस्तित्वासाठीची लढाई महान असते. परंतु स्वतंत्र अस्तित्वासाठीचा क्रायसिस तेथेच थांबत नाही. त्यात निर्माण होणारी वर्गजाणीव आपल्या असतेपणाचा भूतकाळ विसरत जाते. स्वातंत्र्य हीच एक फसवी बाजू आहे. कारण त्याला जोडून येणाऱ्या समता आणि बंधुभावाच्या संकल्पना विसरून होणारे क्षरण पुन्हा शोषणाच्या वाटांकडे जाणारे असते. कारण कोणत्याही धर्माच्या सांस्कृतिकतेत प्रबोधनासाठी प्रलोभनांचे प्रयोजन असते ही गोष्ट विसरता येत नाही. त्या वर्गजाणिवांना कुरवाळणाऱ्या समाजस्वास्थ्याची ही उकल आहे; ती ‘ओस निळा एकांत’ या सूचक अशा शीर्षकातून समोर ठेवली आहे.
या कादंबरीच्या सुरुवातीला अर्पणपत्रिका न म्हणता येणारे कॉम्रेड व्लादिमिर लेनिन यांचे वचन आहे. ‘एखाद्या कट्टर संघर्षानंतरचा पराभव हासुद्धा एक लाभच असतो.’ ही सगळी सूचकता धरून या लेखनाचा अवकाश व्यापला आहे. कमालीच्या संघर्षानंतर आलेल्या स्थैर्यात मध्यमवर्गीय सुखासीन जाणिवांच्या वाटा लपलेल्या असतात. याच एका लालसेने मध्यमवर्गात दाखल झालेल्या आंबेडकरी समाजाचा संभ्रम कठोर असे आत्मपरीक्षण करण्यास भाग पाडते. एकीकडे आपल्याला उत्थानाच्या दिशा दाखवणारा धम्म व त्याच्या तत्त्वज्ञानाचे आकर्षण व त्यात जाणवलेली निरसता त्याला सभोवतालच्या उत्सवी आणि चंगळवादी संस्कृतीकडे घेऊन जाते. या सगळ्या अभिसरणात धम्म आणि धर्माच्या रेषा पुसट होत जातात. येथेच आंबेडकरी चळवळीचा पराभव आणि ‘शिका-संघटित व्हा-संघर्ष करा’ याचा पुनर्विचार सुरू होतो. हा सगळा क्रायसिस सावगावे, सारनाथ, सातकरनी, कौलगेकर या व्यक्तिरेखांमधून आलेला आहे. या व्यक्ती आपल्या वेगवेगळ्या विचारसरणीतून आजच्या सामाजिक, आर्थिक, राजकीय, सांस्कृतिक अशा अतिरचनांचा विचार करतात. त्या केवळ चर्चेच्या पातळीवरच राहतात. त्यातून कोणत्याही दृष्टीने अर्थपूर्णतेच्या शक्यता वाटत नाहीत. त्यातील वाझंपणा बेसिक निर्मिती मूल्यांनाच सोयीस्करपणे विसरण्याचा प्रयत्न करीत असतो. यात केवळ तात्त्विकतेला आलेली भरती प्रत्यक्षात जगण्यातून पुढे जात नाही. लेखक म्हणतो, ‘कुठल्याही तत्त्वज्ञानाच्या विरोधात जाणं म्हणजे माणसाचं अस्तित्व नाकारणं. माणसाचं अस्तित्व नाकारणं म्हणजे देव आणि धर्म आलाच. बौद्धांनी या गोष्टी अधिकतर संक्रमणशील अवस्थेतच ठेवल्या. त्यामुळे उत्सवप्रेमी बौद्धांचे फक्त दोनच सण राहिले. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जयंती आणि बुद्ध जयंती. आणखी काही सण असतील, पण ते रचलेले.’ या उल्लेखांना आपणास नजरेआड करता येत नाही. त्याला समोर जाण्यासाठी असलेलेली घडण अजूनही परिपक्व झालेली दिसत नाही.
हेही वाचा : दिल्लीत अडकलेले ‘मराठी’…
यातील कोलाहलात सापडलेला राजवर्धन आंबेडकरी विचारसूत्रांचा प्रतिनिधी आहे. त्याला जोडून आलेला ‘मायलो’आपल्या समकालीन असण्याचे प्रतीक आहे. शांताबाईत रुजलेला एक काळ आपल्याला जाणवतो आणि जया-वैशालीत आलेल्या अवकळांचे चित्र उभे राहते. या ग्राफिकमधून या लेखनाचा रस्ता ऐनापुरेंनी समकालीन वास्तवापर्यंत आणला आहे.
या कादंबरीची सुरुवातच एका भावनिक अशा सादातून पुढे जाते. त्या आशयात आपले आजचे असतेपण सामावलेले आहे. आपल्या सर्व बाजूंनी झालेल्या अवस्थांतराची, एका स्वान्तसुखाय अनुभवाची जाणीव आणि तेवढीच खंत सारनाथाच्या संवादातून होते. ‘‘बाबा, सगळा भारत बौद्धमय झालाय. ऐकताय ना!… तुम्हालाच सांगतोय मी!… अगदी प्रामाणिक होऊन सांगतोय. कुणाची शपथ घेऊ? … तुम्हीच सांगा!… खरं सांगू!… तुमच्या म्हणण्याप्रमाणे सगळं चाललयं. तुमच्या शब्दाला पर्याय नाही असंच चाललंय. तुम्हाला समोर ठेवून सगळं चाललयं… ऐकताय ना !’’ या एकल अशा संवादामध्ये पिळवटून टाकणारा आर्त आणि हानीच्या बदल्यात झालेल्या लाभाची मध्यमवर्गीय जाणीव असण्याची शक्यता अधिक आहे. या कादंबरीकाराने सामाजिक- धार्मिक अशा ध्रुवीकरणाच्या अनेक बाजू खुबीने मांडल्या आहेत. एकाच भारतात दोन भारत जसे वसलेले आहेत, तसेच एका धम्मात दोन वेगवेगळ्या विचारसरण्याही नांदत आहेत. त्या दृष्टीने या कादंबरीची सुरुवात होण्यापूर्वीच एक ठळक अशी बातमी सूचकपणे आलेली आहे. बोधिवृक्षाला अज्ञात आजाराने ग्रासले, त्यातून प्रकट होत असलेला वैदिक संदेश, महायान व हिनयानाच्या गुंतावळीत असणाऱ्या समाजाची एक बाजू व बाबासाहेबांच्या नवयानातून केवळ माणसांतून माणसांकडे जाणारे तत्त्वज्ञान आपल्यातील उत्सवीपणा हिरावून घेणारा कोरडेपणा वाटतो आहे. आंबेडकरी चळवळीच्या अनुषंगाने आजच्या अवस्थांचा विचार केला तर त्याची अनेक झालेली शकले मणसामाणसांत संभ्रम निर्माण करणारी आहेत. समता सैनिक दल, भारिपची अनेक अवस्थांतरे ते आपल्या वंचित आघाडीपर्यंतचा प्रवास वेगवेगळ्या स्तरावर विभाजन करणारा आहे. चळवळीत कोणत्याही प्रकारची एकवाक्यता व समग्र अशा बांधणीचे प्रारूप आकार घेताना दिसत नाही. या कोलाहलात मध्यमवर्गीय श्रेणीत दाखल झालेल्या वर्गाचे दु:ख आपल्यातून ओस झालेल्या धार्मिकतेत आहे, तर अजून कोणत्याही प्रकारची मान्यता न मिळालेला बहुजन वर्ग हिनयान-माहायानाच्या फासळीत अडकलेला आहे. त्यांच्या चळवळींची माध्यमे राजकीय लाभ पदरात पाडून विकल झालेली आहेत. बाबासाहेबांच्या नवयानाच्या शिकवणीला पुढे नेणारे नेतृत्व या समाजाला राहिलेले नाही. त्यामुळे त्यांच्या ‘ओस झाल्या दिशा दाही’अशी अवस्था झालेली आहे. अशी ही व्यक्त न करता येणारी खंत आहे.
‘ओस निळा एकांत’, – जी. के. ऐनापुरे, शब्द प्रकाशन, पाने-३४०, किंमत- ६०० रुपये.
या कादंबरीच्या सुरुवातीला अर्पणपत्रिका न म्हणता येणारे कॉम्रेड व्लादिमिर लेनिन यांचे वचन आहे. ‘एखाद्या कट्टर संघर्षानंतरचा पराभव हासुद्धा एक लाभच असतो.’ ही सगळी सूचकता धरून या लेखनाचा अवकाश व्यापला आहे. कमालीच्या संघर्षानंतर आलेल्या स्थैर्यात मध्यमवर्गीय सुखासीन जाणिवांच्या वाटा लपलेल्या असतात. याच एका लालसेने मध्यमवर्गात दाखल झालेल्या आंबेडकरी समाजाचा संभ्रम कठोर असे आत्मपरीक्षण करण्यास भाग पाडते. एकीकडे आपल्याला उत्थानाच्या दिशा दाखवणारा धम्म व त्याच्या तत्त्वज्ञानाचे आकर्षण व त्यात जाणवलेली निरसता त्याला सभोवतालच्या उत्सवी आणि चंगळवादी संस्कृतीकडे घेऊन जाते. या सगळ्या अभिसरणात धम्म आणि धर्माच्या रेषा पुसट होत जातात. येथेच आंबेडकरी चळवळीचा पराभव आणि ‘शिका-संघटित व्हा-संघर्ष करा’ याचा पुनर्विचार सुरू होतो. हा सगळा क्रायसिस सावगावे, सारनाथ, सातकरनी, कौलगेकर या व्यक्तिरेखांमधून आलेला आहे. या व्यक्ती आपल्या वेगवेगळ्या विचारसरणीतून आजच्या सामाजिक, आर्थिक, राजकीय, सांस्कृतिक अशा अतिरचनांचा विचार करतात. त्या केवळ चर्चेच्या पातळीवरच राहतात. त्यातून कोणत्याही दृष्टीने अर्थपूर्णतेच्या शक्यता वाटत नाहीत. त्यातील वाझंपणा बेसिक निर्मिती मूल्यांनाच सोयीस्करपणे विसरण्याचा प्रयत्न करीत असतो. यात केवळ तात्त्विकतेला आलेली भरती प्रत्यक्षात जगण्यातून पुढे जात नाही. लेखक म्हणतो, ‘कुठल्याही तत्त्वज्ञानाच्या विरोधात जाणं म्हणजे माणसाचं अस्तित्व नाकारणं. माणसाचं अस्तित्व नाकारणं म्हणजे देव आणि धर्म आलाच. बौद्धांनी या गोष्टी अधिकतर संक्रमणशील अवस्थेतच ठेवल्या. त्यामुळे उत्सवप्रेमी बौद्धांचे फक्त दोनच सण राहिले. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जयंती आणि बुद्ध जयंती. आणखी काही सण असतील, पण ते रचलेले.’ या उल्लेखांना आपणास नजरेआड करता येत नाही. त्याला समोर जाण्यासाठी असलेलेली घडण अजूनही परिपक्व झालेली दिसत नाही.
हेही वाचा : दिल्लीत अडकलेले ‘मराठी’…
यातील कोलाहलात सापडलेला राजवर्धन आंबेडकरी विचारसूत्रांचा प्रतिनिधी आहे. त्याला जोडून आलेला ‘मायलो’आपल्या समकालीन असण्याचे प्रतीक आहे. शांताबाईत रुजलेला एक काळ आपल्याला जाणवतो आणि जया-वैशालीत आलेल्या अवकळांचे चित्र उभे राहते. या ग्राफिकमधून या लेखनाचा रस्ता ऐनापुरेंनी समकालीन वास्तवापर्यंत आणला आहे.
या कादंबरीची सुरुवातच एका भावनिक अशा सादातून पुढे जाते. त्या आशयात आपले आजचे असतेपण सामावलेले आहे. आपल्या सर्व बाजूंनी झालेल्या अवस्थांतराची, एका स्वान्तसुखाय अनुभवाची जाणीव आणि तेवढीच खंत सारनाथाच्या संवादातून होते. ‘‘बाबा, सगळा भारत बौद्धमय झालाय. ऐकताय ना!… तुम्हालाच सांगतोय मी!… अगदी प्रामाणिक होऊन सांगतोय. कुणाची शपथ घेऊ? … तुम्हीच सांगा!… खरं सांगू!… तुमच्या म्हणण्याप्रमाणे सगळं चाललयं. तुमच्या शब्दाला पर्याय नाही असंच चाललंय. तुम्हाला समोर ठेवून सगळं चाललयं… ऐकताय ना !’’ या एकल अशा संवादामध्ये पिळवटून टाकणारा आर्त आणि हानीच्या बदल्यात झालेल्या लाभाची मध्यमवर्गीय जाणीव असण्याची शक्यता अधिक आहे. या कादंबरीकाराने सामाजिक- धार्मिक अशा ध्रुवीकरणाच्या अनेक बाजू खुबीने मांडल्या आहेत. एकाच भारतात दोन भारत जसे वसलेले आहेत, तसेच एका धम्मात दोन वेगवेगळ्या विचारसरण्याही नांदत आहेत. त्या दृष्टीने या कादंबरीची सुरुवात होण्यापूर्वीच एक ठळक अशी बातमी सूचकपणे आलेली आहे. बोधिवृक्षाला अज्ञात आजाराने ग्रासले, त्यातून प्रकट होत असलेला वैदिक संदेश, महायान व हिनयानाच्या गुंतावळीत असणाऱ्या समाजाची एक बाजू व बाबासाहेबांच्या नवयानातून केवळ माणसांतून माणसांकडे जाणारे तत्त्वज्ञान आपल्यातील उत्सवीपणा हिरावून घेणारा कोरडेपणा वाटतो आहे. आंबेडकरी चळवळीच्या अनुषंगाने आजच्या अवस्थांचा विचार केला तर त्याची अनेक झालेली शकले मणसामाणसांत संभ्रम निर्माण करणारी आहेत. समता सैनिक दल, भारिपची अनेक अवस्थांतरे ते आपल्या वंचित आघाडीपर्यंतचा प्रवास वेगवेगळ्या स्तरावर विभाजन करणारा आहे. चळवळीत कोणत्याही प्रकारची एकवाक्यता व समग्र अशा बांधणीचे प्रारूप आकार घेताना दिसत नाही. या कोलाहलात मध्यमवर्गीय श्रेणीत दाखल झालेल्या वर्गाचे दु:ख आपल्यातून ओस झालेल्या धार्मिकतेत आहे, तर अजून कोणत्याही प्रकारची मान्यता न मिळालेला बहुजन वर्ग हिनयान-माहायानाच्या फासळीत अडकलेला आहे. त्यांच्या चळवळींची माध्यमे राजकीय लाभ पदरात पाडून विकल झालेली आहेत. बाबासाहेबांच्या नवयानाच्या शिकवणीला पुढे नेणारे नेतृत्व या समाजाला राहिलेले नाही. त्यामुळे त्यांच्या ‘ओस झाल्या दिशा दाही’अशी अवस्था झालेली आहे. अशी ही व्यक्त न करता येणारी खंत आहे.
‘ओस निळा एकांत’, – जी. के. ऐनापुरे, शब्द प्रकाशन, पाने-३४०, किंमत- ६०० रुपये.
