परफेक्ट पुरोगामी

राजकीय कादंबरी : दोन भूमिका
‘लोकरंग’मध्ये (२७ एप्रिल) ‘मराठीत प्रगल्भ राजकीय कादंबऱ्या का नाहीत?’ हा अरुण साधू व ‘साधू, तुम्ही काय बोलताय?’ (४ मे) हा  विजय तापस यांचा लेख वाचला.  हे दोन्ही लेख काही वर्षांपूर्वी वाचलेल्या Irving Howe  यांच्या ढPolitics And The Novel व Robert Boyers यांच्या Atrocity And Amnesia : The Political Novel Since  1945 (१९८७) या ग्रंथांचे स्मरण झाले. Howe यांनी दोस्तोवस्की, स्तांधाल, ऑरवेल, कोस्लर यांच्या कादंबऱ्यांची चिकित्सा करीत आपली सद्धांतिक भूमिका मांडली आहे, तर Robert Boyers यांना गॉíडमर, गॅब्रियल गार्सयिा, माक्र्वेझ, गुंतर ग्रास, डोरीस लेसिंग, कुंदेरा, इ.च्या कादंबऱ्यांचे मूल्यांकन करताना Howe यांची समीक्षादृष्टी पुरेशी वाटलेली नाही.
Howe यांचे राजकीय कादंबरीचे नमुनारूप काहीसे लवचिक व ऐसपस आहे. त्यांनी विचारार्थ मांडलेले काही मुद्दे असे :
१) राजकीय कादंबरीत अमूर्त कल्पनांना स्वतंत्र गती असते. २) राजकीय कादंबरी अमूर्त विचारप्रणाली किंवा कल्पना (Idea) यांना चतन्यशील पात्रांमध्ये रूपांतरित करते. ३) तिच्यात ‘राजकीय विचारप्रणाली’ व ‘मानवी संवेदना’ समोरासमोर येतात. ४) राजकीय कादंबरी वाचकाची मनुष्यस्वभावाचा अनुभव घेण्याची क्षमता समृद्ध करते. ५)राजकीय कादंबरीच्या मूल्यांकनाचे निकष इतर कुठल्याही कादंबरीपेक्षा वेगळे नसतात.
Howe यांना जेव्हा विचारले गेले की, ‘अ टेल ऑफ टू सिटीज’ ही राजकीय कादंबरी आहे का? तेव्हा त्यांनी ‘ज्याला ती राजकीय वाटते त्याने तिचा तसा विचार करावा,’ असे संदिग्ध उत्तर दिले होते. Robert boyers यांना ही भूमिका प्रत्ययवादी वाटते. Howe यांच्या विवेचनातील पहिले दोन मुद्दे ते स्वीकारतात. मात्र, अधिक खोलात जाऊन ते राजकीय कादंबरीचा विचार करतात. त्यांच्या दृष्टीने- १) राजकीय कादंबरीत राजकीय घटनांना कथानकामागे सोडलेले पडदे एवढेच फक्त स्थान नसते, तर त्या घटना अधिक महत्त्वपूर्ण असतात. २) राजकीय कादंबरीत पात्रांच्या व्यक्तिगत जीवनात त्यांच्या वाटय़ाला येणारे भोग (fate) राजकीय किंवा सामाजिक घटनाक्रमांचे परिपाक असतात व राजकीय कृती करणाऱ्या किंवा राजकीय समीकरणे मांडणाऱ्या व्यक्तीच फक्त त्यांचे नियंत्रण करू शकतात. ३) राजकीय साहित्यकृतीत आकस्मिक घटनांची केवळ मालिका नसते, तर अशा साहित्यकृतीतील पात्राची एखादी कृती, प्रत्येक प्रतिमा वा चिन्हे-संकेत काही विशिष्ट अर्थ व्यक्त करीत असतात.
त्यांच्या मते, राजकीय साहित्यकृतीतील ‘राजकीय सूत्र’ वाचकाला कुठेही भरकटू न देता त्या सूत्राच्याच दिशेने विचार करावयास भाग पाडते. इतर कादंबऱ्यांच्या तुलनेत राजकीय कादंबरीत ‘काळ व अस्तित्व’ (Time and Being) या संकल्पना अधिक वेगळ्या पद्धतीने येतात. अशा कादंबरीत दोन काळांतील तुलना असते. त्या काळात बदललेल्या कल्पनांमागील हेतू, कल्पना बदलल्या नसल्यास बदल नाकारणाऱ्या कल्पनांचे स्वरूप व कारणे याविषयी विचार मांडत त्या जगातील गोष्टी कल्पनांच्या आधारेच कशा चाललेल्या असतात, हे दाखवत साहित्यकृतीच्या ‘अस्तित्वा’बद्दलच्या संवेदनाही विकसित करतात. म्हणूनच जगाला धक्का देणाऱ्या सत्ता व कल्पना यांतील संबंधांचा त्या शोध घेऊ शकतात. ‘काळ व अस्तित्व’ याकडे घेऊन जाणारा एक घटक म्हणून त्यांनी ‘अदृश्य कारण’ (Absent Cause) अशी एक संकल्पना योजली व तिचे सविस्तर विवेचनही केले. हा घटक कथानकात दृश्यमान केव्हा होतो? तर एखादी घटना घडण्यामागील दृश्य कारण तर काही दिसत नाही, परंतु तरीही अपरिहार्य वाटावी अशा तऱ्हेने ती घटना घडते व त्यातून कथानकातील संघर्षांची रूपे उलगडतात, अशा ठिकाणी ‘अदृश्य कारण’ हा घटक कार्य करीत असतो. या घटकाची नेमकी व्याख्या करता येत नाही, परंतु प्रत्येक राजकीय कादंबरीतील कथानकानुसार या घटकाविषयीची जाणीव बदलती असते. राजकीय कादंबरीतून मांडला जाणारा नतिक विचारही इतर कादंबऱ्यांपेक्षा भिन्न असतो. तीत स्थिर नतिक संकेत असण्यापेक्षा अशा कादंबरीतील संघर्ष, वादविवाद यांतून वाचकानेच सर्वमान्य अशा राजकीय संस्कृतीचा शोध घ्यावा, असे ही कादंबरी सुचवीत असते. कुठलीही आदर्श राजकीय संस्कृती कधी अस्तित्वात नव्हती/ नाही; परंतु तिच्यासाठी माणसाची सतत धडपड मात्र चालू आहे याचे भान ही कादंबरी देते.
‘राजकीय कादंबरीच्या मूल्यांकनाचे निकष इतर कादंबऱ्यांच्या मूल्यांकनाच्या निकषांहून वेगळे नसतात,’ हे ऌ६ी यांचे मत इ८ी१२ यांनी नाकारले आहे. राजकीय कादंबरीत ज्या वैशिष्टय़पूर्ण शब्दसंगती निर्माण झालेल्या असतात त्यांचा वेगळा विचार केला पाहिजे. अशा कादंबरीत वातावरण हा घटक प्रभावी असतो व तो विशिष्ट विचारप्रणालीचे चित्र वाचकमनावर ठसवतो. तसेच या कादंबरीतील कल्पना आणि विचारप्रणाली यांच्या अनुषंगाने केलेले वाचन वाचकाला वेगळा अनुभव देऊन जाते. इतर साहित्यकृतीतून मिळणाऱ्या अनुभवापेक्षा हा अनुभव वेगळा काढायलाच हवा असे त्यांना वाटते.
 – प्रा. डॉ. प्रतिभा कणेकर
ते तबलावादक  पं. मारुती कीर आणि पं. समताप्रसाद
‘पिया तोसे’ या गाण्यातल्या तबल्याच्या अप्रतिम तुकडय़ांचे श्रेय पं. मारुती कीर आणि पं. समताप्रसाद यांचे आहे. पं. शिवकुमार शर्मा यांनी वाजवलेला तबला ‘मोसे छल किये जाय’ या गाण्यात आहे अशी माहिती पं. उल्हास बापट यांनी दिली. तसेच ‘क्या हो फिर जो दिन..’ हे गीत मजरूह सुलतानपुरी यांचे आहे.
– डॉ. मृदुला दाढे-जोशी