अहिल्यानगर जिल्ह्यातील कर्जत येथे आज शीतलामाता मंदिरामध्ये महिलांच्या वतीने विविध धार्मिक कार्यक्रम करून शितला सप्तमी साजरी करण्यात आली. प्रामुख्याने देशातील उत्तर भारत, राजस्थान, मध्य प्रदेश व गुजरात या परिसरामध्ये सध्या शितला देवीची सप्तमी साजरी करण्याची परंपरा आहे. महाराष्ट्रातदेखील काही भागांमध्ये या देवीची पूजा व विधी करण्यात येतो. तीच परंपरा अहिल्यानगर जिल्ह्यातील कर्जत तालुक्यामध्येदेखील अनेक वर्षांपासून सुरू आहे. त्या निमित्ताने कर्जत शहरातील शीतलामाता मंदिरामध्ये सर्व महिलांनी एकत्र येत पूजा-अर्चा केली आहे. यावेळी इतरही धार्मिक कार्यक्रम पार प़डले.
या मातेचे व्रत चैत्र म्हणजेच मार्च-एप्रिल आणि श्रावण म्हणजे जुलै-ऑगस्ट महिन्यामध्ये विशेषतः शीतला सप्तमी किंवा अष्टमी या कालावधीमध्ये केले जाते. होळीचा सण झाल्यानंतर या मातेची आठ ते नऊ दिवस विविध धार्मिक कार्यक्रम करून पूजा करण्यात येते. या देवीला ज्वारीच्या पिठाची कडी, कडकण्या, करंज्या, भात व गव्हाच्या पिठाचा शिरा किंवा शिळ्या पुरणपोळीचा नैवेद्य दाखवला जातो.
त्यानंतर हाच नैवेद्य त्याच दिवशी सर्व घरातील मंडळी खातात. या दिवशी घरामध्ये कुठलेही ताजे किंवा गरम अन्न शिजवले जात नाही. आदल्या दिवशी देवीसाठी जो पुरणपोळीचा स्वयंपाक केला जातो, तोच नैवेद्य दुसऱ्या दिवशी घरातील सर्व मंडळी खातात. त्या दिवशी काही जण उपवासदेखील करतात. अशा पद्धतीची ही परंपरा आहे.
देवीच्या मंदिरातील सर्व नैवेद्य व इतर सर्व धार्मिक वस्तू या कुंभाराला देण्याचीदेखील परंपरा आहे.
शीतलामाता देवीची माहिती
शीतलामाता हिंदू धर्मातील देवी असून, त्यांची उपासना विशेषतः रोग निवारणासाठी केली जाते. त्या प्रामुख्याने ही देवी दुर्गेचे एक रूप मानले जाते. विशेषतः देवीला मसुरे, देवी, कांजिण्या (चिकन पॉक्स), त्वचारोग व ताप यांपासून संरक्षण देणारी देवी म्हणून ओळखले जाते. शीतलामातेला थंडावा, शांती व आरोग्याची देवी मानले जाते. देवीचे वाहन गाढव आहे आणि ती हातात झाडू व कमंडलू धरून असलेल्या रूपात दर्शविली जाते.
शीतलामाता व्रत आणि पूजा विधी
शीतलामाता व्रत प्रामुख्याने चैत्र (मार्च-एप्रिल) आणि श्रावण (जुलै-ऑगस्ट) महिन्यात केले जाते. विशेषतः शीतला सप्तमी (बासोड़ा) किंवा अष्टमी दिवशी हे व्रत केले जाते.
व्रत करण्याची पद्धत
एक दिवस आधी अन्न शिजवणे– या व्रताचा महत्त्वाचा नियम म्हणजे पूजेच्या दिवशी नवीन स्वयंपाक न करता, मागील रात्रीचेच (शीतल) अन्न ग्रहण करणे.
सकाळी लवकर उठून स्नान करणे– व्रती स्त्रिया व पुरुष स्वच्छ वस्त्र परिधान करून देवीची पूजा करतात.
शीतला मातेला नैवेद्य अर्पण करणे– उरलेले अन्न, पिठलं-भाकरी, बासुंदी किंवा इतर थंड पदार्थ देवीला अर्पण केले जातात.
झाडू आणि पाण्याने पूजा– देवीच्या हातात झाडू आणि कमंडलू असल्याने, त्या वस्तू पूजेत महत्त्वाच्या असतात.
आरोग्य आणि कुटुंबरक्षणासाठी प्रार्थना– देवीकडे कुटुंबाच्या आरोग्यासाठी प्रार्थना केली जाते.
शीतलामाता पूजेचा प्रसार कोणत्या भागात आहे?
शीतलामातेची पूजा भारतातील अनेक भागांत मोठ्या भक्तिभावाने केली जाते. विशेषतः उत्तर भारत, राजस्थान, मध्य प्रदेश, गुजरात व महाराष्ट्र या राज्यांमध्ये या देवीची उपासना केली जाते.
उत्तर भारत– उत्तर प्रदेश, बिहार, झारखंड व दिल्ली येथे शीतला सप्तमी मोठ्या प्रमाणावर साजरी केली जाते.
राजस्थान– येथे बासोडा व्रत विशेष प्रसिद्ध आहे.
गुजरात– शीतलामाता मंदिर आणि पूजेचा मोठा प्रभाव आहे.
मध्य प्रदेश आणि महाराष्ट्र– काही भागांत हा सण आणि व्रत प्रचलित आहे.
शीतलामाता मंदिरे
शीतलामाता मंदिर (गुड़गाव, हरियाणा) – भारतातील सर्वांत प्रसिद्ध मंदिरांपैकी एक.
शीतलामाता मंदिर (वाराणसी, उत्तर प्रदेश) – गंगा किनाऱ्यावर स्थित, श्रद्धाळूंमध्ये प्रसिद्ध.
शीतलामाता मंदिर (राजस्थान) – जयपूर आणि इतर ठिकाणी प्रसिद्ध मंदिरे आहेत.
शीतलामाता पूजेचे महत्त्व
देवीची पूजा केल्याने रोगप्रतिकार शक्ती वाढते आणि संक्रामक आजारांपासून संरक्षण मिळते. घरात सुख-शांती राहते आणि नकारात्मक ऊर्जा दूर होते. लहान मुलांचे आरोग्य टिकून राहते, अशी श्रद्धा आहे. शीतलामाता आरोग्य आणि शांती प्रदान करणारी देवी मानली जाते. त्यांची पूजा विशेषतः उत्तर भारत, राजस्थान, मध्य प्रदेश व गुजरातमध्ये लोकप्रिय आहे. व्रत करताना थंड अन्न ग्रहण करणे, स्वच्छता राखणे व देवीची उपासना करणे याला विशेष महत्त्व आहे.
