केमोल्ड ही दक्षिण मुंबईतली प्रशस्त गॅलरी. इथं एकटय़ानं (सोलो) प्रदर्शन करणं प्रतिष्ठेचं आणि तेवढंच आव्हानाचंही.. कारण गॅलरीचा आकार प्रचंड; त्यात भरायचं काय काय? प्रदर्शनाची म्हणून एक रचना असली पाहिजे, गॅलरीतल्या निरनिराळय़ा जागांची लय प्रदर्शनात भिनली पाहिजे, या अपेक्षा पूर्ण झाल्या नाहीत तर ‘केमोल्ड’मधलं कुणाही कलावंताचं प्रदर्शन विसविशीत वाटू शकतं. पण इथली बहुतेक प्रदर्शनं- गेल्या दहा वर्षांतले एकदोन अपवाद वगळता- या कसोटीस उतरतात. आश्चर्य असं की, माधवी सुब्रमणियन यांच्या सिरॅमिक-शिल्पांचे विषय निरनिराळे असूनही सध्या ‘केमोल्ड’मध्ये लागलेलं या कलाकृतींचं प्रदर्शन एकजीव अनुभव देतं! आत शिरताच डाव्या हाताला टेराकोटा मातीतून माधवी यांनी आणि ठरावीक वेळेत इथं येणाऱ्या कोणाही प्रेक्षकानं घडवलेल्या शिल्पांचा समूह दिसेल. ही शिल्पं झाडांची आहेत. शहरांमध्ये हिरवाईची बेटं असतात, तसंच या शिल्पसमूहांना एक आखीव मर्यादा आहे. पण त्या क्षेत्राच्या आत झाडांची संख्या वाढत जाते आणि जंगल दाट होत जातं. असे एक-दोन नव्हे, पाच शिल्पसमूह गॅलरीच्या याच खोलीवजा भागात आहेत. त्यांच्यामधून फिरताना झाडांचे आकार जाणवत राहतात. हिरवा रंग इथं कुठंच नसूनही (त्याऐवजी फक्त मातकट रंगांच्या फांद्या असूनही) अनेक झाडांची आठवण येते. पुढे, एका रस्त्यावरल्या झाडांच्या सावलीची छायाचित्रंही माधवी यांनी एका सलग पट्टीत मांडली आहेत. छायाचित्रातून दिसणारी, नेहमीच्या अनुभवाला निराळेपण देण्याची माधवी यांची हातोटी समोरच्या भिंतीवरल्या दुसऱ्या- पांढऱ्याधोप गोवऱ्यांसारख्या आकारांतूनही जाणवते. पण जरा वळलात की भिंतीवर नीटस वर्तुळाकारात, काळ्यापांढऱ्या छोटय़ा शंकूंतून ‘उत्पत्ती’ची संकल्पना मांडली आहे. उत्पत्ती आहे तिथं विलय आलाच. हा खेळ आपल्या स्मृतींमध्ये सुरू असतो. स्मृतीच कशाला, क्षणोक्षणी विचारांचा किंवा भावनांचा खेळ मनात सुरू असतोच. प्रेम, ध्येय यांसारख्या काही संज्ञा त्यात पुन्हापुन्हा येतात. हे संज्ञात्मक शब्द वाळूवर उमटवण्याचा खेळ पुढल्या भागात माधवी यांनी मांडला आहे. खोलगट ट्रेसारख्या टेबलांवर ही पांढरी वाळू आहे.. एकेका संज्ञाशब्दाची आरशातली प्रतिमा- जशी छपाईतंत्रात वापरली जाते तशी- टेबलाशेजारीच असलेल्या लाटण्यांसारख्या दंडगोलाकार सिरॅमिक-शिल्पांवर कोरलेली आहे. ते लाटणं आपण हाती घ्यायचं आणि वाळूवर फिरवायचं. वाळूवर शब्द उमटतो. आपण हा शब्द तसाच ठेवावा म्हटलं तरी दुसरं कुणी तरी येऊन, वाळू सपाट करण्यासाठी तो शब्द पुसून टाकणारच असतं. वाळूतल्या शब्दांचा हा खेळ सिरॅमिकच्या साधनांनिशी खेळता-खेळता शेजारच्याच भिंतीवर, घरं आणि झाडं यांची एकत्रित शिल्पं आपण पाहू लागलेले असतो. वाळूतले शब्द क्षणार्धात पुसले जातात आणि झाडं/ घरं कैक वर्षांनी का होईना, होत्याची नव्हती होतच राहतात असं काही तरी वाटू लागलेलं असतं एव्हाना!
पण तो वाळू-शब्दांचा खेळ आणि झाडं-घरांकडे पाहणं थांबवून जर मागे वळलात तर मोठय़ा आडव्या भिंतीवर गोल उठावदार आकारांची काही शिल्पं आहेत. त्यांवर अमूर्तचित्रांमध्ये असाव्यात तशा रेघा आहेत. या रेघांना ‘अर्थ’ आहे, पण तो खासगीत. माधवी सुब्रमणियन यांच्याच एकटीच्या स्मृतीपुरता. एरवी ही शिल्पं आणि त्यांवरल्या रेघाबिघा अमूर्तच. त्यातून अर्थ शोधण्यासाठी परक्याला शिल्पाकडेच, आकारांकडेच, रेघांकडेच पुन्हापुन्हा पाहावं लागेल. ही उठावदार गोलसर प्रतलं ठामपणे घडवून, पुढे रेघा ओढताना मात्र शिल्पकर्ती काहीशी भावुक झाली असावी, इतकं तरी त्या पुन्हापुन्हा पाहण्यातून जाणवेल! पण इथंच- आडवी भिंत संपते त्यानंतर लगेच लहानशा उभ्या भिंतीवर जे याच मालिकेतलं शिल्प आहे, त्यातून संदर्भ कळेल.. कारण या शिल्पात मुंबईच्या नकाशासारखं काही तरी दिसेल.. होय नकाशाच. म्हणजे बाकीचे सारेही नकाशेच. पण वैयक्तिक भाग असा की, माधवी सुब्रमणियन या मुंबई आणि सिंगापूरच्या वास्तव्यात ज्या ज्या रस्त्यांवरून फिरतात, तेवढय़ांचेच हे आकारदर्शक नकाशे आहेत. माधवी यांनी ते स्मृतीतून केले आहेत.
जंगल, उगम/विलय, शहरं/झाडं, स्मृतींचे नकाशे.. यांचा एकमेकांशी संबंध म्हटलं तर आहे, म्हटलं तर नाही. पण या साऱ्या गोष्टी जगरहाटीतही पर्यावरणाचा विचार करणाऱ्या माणसांच्या मनाशी संबंधित नक्कीच आहेत. त्या सर्व माणसांसाठीचं एक मांडणशिल्प शेवटच्या खोलीत आहे. गोल आकाराचा प्रकाशझोत या खोलीतल्या शिल्पसमूहावरून फिरतो. शिल्पं इमारतींसारखी आहेत. इमारतींचं जंगलच ते. प्रकाशझोत फिरल्यामुळे ते हलत असल्यासारखं भासतं. सरकत असल्यासारखं वाटतं. आपण प्रवास करतो आहोत किंवा त्याहीपेक्षा, एकेक वर्ष मागे टाकतो आहोत आणि त्या जंगलाच्या काळोख्या सावल्या अधिकच गडद होताहेत, असं भासू लागतं.. स्वप्नातल्यासारखा अनुभव देणारं हे मांडणशिल्प आहे.
सिरॅमिक-शिल्पांमध्ये जी रेघु, माधवी पित्रे अशा अनेकांनी चांगलं आकृत्यानुगामी (फिगरेटिव्ह) काम केलं आहे. अशा आकृत्यानुगामी शिल्पांचं प्रदर्शन भरल्यास, त्यातून प्रेक्षकांमध्ये एक वर्णनात्मक संवेदनाप्रवाह (नॅरेटिव्ह सेन्सिबिलिटी) आपसूकच जागृत होते. त्या मानानं माधवी यांचं एकंदर काम आकृत्या कमीच असलेलं. तरीही स्मृती आणि स्वप्न यांचा एकत्रित गोफ सिरॅमिक माध्यमातलं हे प्रदर्शन विणू शकलं, हे लक्षणीय आहे.
खादी भांडारामागच्या रस्त्यावर, ‘क्वीन्स मॅन्शन’ या इमारतीतील (लिफ्टने) तिसऱ्या मजल्यावर ‘केमोल्ड प्रिस्कॉट रोड’ या गॅलरीत २९ सप्टेंबपर्यंतच हे प्रदर्शन पाहता येईल.
अल्ताफची ओळख..
दिवंगत चित्रकार अल्ताफ मोहम्मदी हे सुखवस्तू घरात जन्मलेले, पण साम्यवादी विचारांचे. विचारधारा कोणतीही असली तरी तुम्ही कलावंत म्हणून जगाकडे कसं पाहता हे अल्ताफ यांनी महत्त्वाचं मानलं, असं त्यांच्या समग्र कारकीर्दीचा आढावा घेणारं तीनमजली प्रदर्शन सांगतं. मुंबईच्या अगदी काळा घोडा भागातच, (बंद पडलेल्या) ‘रिदम हाऊस’च्या मागे आणि बेने इस्रायली सिनेगॉगच्या आधी ‘दिल्ली आर्ट गॅलरी- डीएजी मॉडर्न’ नावाची गॅलरी आहे, तिथं अल्ताफ यांचं हे सिंहावलोकनी- रिट्रोस्पेक्टिव्ह- प्रदर्शन भरलं आहे. सोबत अल्ताफ यांची माहिती देणारे, त्यांच्या संवेदना आपल्यापर्यंत पोहोचवणारे भरपूर व्हिडीओदेखील आहेत. त्यामुळे ‘चित्रं बघायचीत पण कळत नाहीत’ असं म्हणाऱ्यांनी तर हे प्रदर्शन मुद्दाम व्हिडीओसुद्धा बघण्यासाठीचा वेळ काढून नक्की पाहावं! एका निराळ्या वाटेवरल्या चित्रकाराची ओळख त्यातून होईल.