दलितांना आत्मभान देणारा आक्रमक नेता हरपला – मुख्यमंत्री

ढसाळ यांची कविता म्हणजे वणवा!
नामदेव ढसाळ हे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या तत्त्वज्ञानाचे भाष्यकार होते. याचे प्रत्यंतर त्यांच्या वैचारिक लेखनातून दिसून येते. त्यांनी रंजनात्मक किंवा आत्ममग्न  अशी कविता कधीही लिहिली नाही. त्यांची कविता म्हणजे एक वणवा होता. त्यामुळे काही उच्चभ्रू मंडळी दुखावली गेली होती, हे मला माहिती आहे. परंतु दलित माणसाचे जीवन हे सातत्याने संघर्षांकडे जाणारे असल्याने त्यांच्या वेदना, दु:ख, शब्दातून मांडायचे म्हणजे काही प्रमाणात जहालपणा येणारच. कोंडलेले दु:ख हे फार आवेगाने बाहेर येते, हे ढसाळ यांच्या कवितेने मराठी अभ्यासकांना दाखवून दिले आहे.
ढसाळ यांच्या निधनाने दलित साहित्य आणि दलित सामाजिक चळवळीची अपरिमित हानी झाली आहे. नामदेव हा दलित चळवळ आणि दलित साहित्य यांचा प्रभावी प्रवक्ता होता. त्याची कविता विद्रोही होती पण तो विद्रोह केवळ नकारात्मक नव्हता तर तो सकारात्मक होता. त्यांनी मराठी भाषेला नवे शब्द, नवा आशय आणि नवी अभिव्यक्ती दिली. ढसाळ हे चळवळीत सहभागी झाले तेव्हा गदगदलेले झाड असावे, त्याप्रमाणे त्यांचा आवेश विचारातून व चळवळीतून व्यक्त होत राहिला. ते अत्यंत निर्भय आणि परखड व्यक्तिमत्त्व होते. अन्याय आणि अत्याचार त्यांना अमान्य होता. त्याचा आविष्कार त्यांच्या सर्व लेखनात आणि चळवळीत दिसून येतो. आमच्या ‘अस्मितादर्श’ परिवाराशी त्यांचे प्रारंभापासूनच नाते जडले होते. त्यांची पहिली कविता ‘अस्मितादर्श’मध्येच प्रसिद्ध झाली होती. सामाजिक बांधीलकीशी आयुष्यभर स्वत:ला वाहून घेणारा असा कवी आणि कार्यकर्ता पुन्हा होणे नाही.
– प्रा. डॉ. गंगाधर पानतावणे (ज्येष्ठ साहित्यिक व समीक्षक)

‘गोलपिठा’ ही काव्यसंग्रह मैलाचा दगड
नामदेव ढसाळ यांच्या कवितेची चळवळ आणि प्रवाहाचे उगमस्थान हे ‘गोलपिठा’ हा काव्यसंग्रह आहे. हा काव्यसंग्रह म्हणजे कवितेतील मैलाचा दगड आहे. ते त्यानंतर सातत्याने कविता लिहित राहिले. कविता लिहिताना त्यांनी त्यामुळे कोणाला काय वाटेल याची कधीही पर्वा केली नाही. आपले विचार धाडसाने कवितेतून व्यक्त केले. त्यांचा ‘गोलपिठा’ हा काव्यसंग्रह मी एका बैठकीत तीन तासात वाचून काढला आणि त्यावर आपण काही तरी लिहिले पाहिजे, असे वाटून त्यावर समीक्षात्मक लेखही लिहिला. प्रस्थापितांच्या विरोधातील एक प्रकारची नकारात्मकता त्यांच्या कवितेत होती. ढसाळ यांच्यानंतर जे कवी झाले त्या सर्वाचा ‘आदर्श’ नामदेव ढसाळ हे होते.  
– डॉ. विजया राजाध्यक्ष ,    (ज्येष्ठ साहित्यिका आणि समीक्षिका)

मराठी कवितेवर जबरदस्त प्रभाव
साठोत्तरी कवितेतील ते एक महत्त्वाचे कवी होते. त्यांचे योगदान केवळ दलित साहित्यापुरते मर्यादित ठेवता येणार नाही. जागतिक कवितेच्या पातळीची कविता त्यांनी मराठीत लिहिली. त्यांच्या कवितेचा मराठी कवितेवर जबरदस्त प्रभाव आहे. कवितेप्रमाणेच त्यांचे गद्यलेखन ही चिंतनशील आणि महत्त्वाचे आहे.
– वसंत आबाजी डहाके     (माजी साहित्य संमेलनाध्यक्ष)

चांगला मित्र गमावला
आम्ही एक चांगला मित्र गमावला आहे. आम्ही मुंबईत आलो तेव्हा आम्हाला नामदेव आणि मल्लिकाचे मुंबईतील घर हक्काचे होते. आमचे कौटुंबिक नाते जिव्हाळ्याचे होते. ही मैत्री शेवटपर्यंत आम्ही दोन्ही बाजूंनी जपली होती. आधुनिक मराठी कवितेतील त्याच्याइतका मोठा कवी दुसरा कोणी नाही. त्याची कविता समर्थ, अनेक पदर आणि परिमाण असणारी होती.  
– प्रभा गणोरकर (समीक्षिका आणि कवयित्री)