गॅलऱ्यांचा फेरा : स्वत:त रममाण होऊन, समाजात..

व्हावी, एवढय़ाच अपेक्षेनं या कलावंत-समूहानं स्वत:कडल्या जागेत हे प्रदर्शन भरवलं आहे. समविचारी म्हणजे काय, हे कळत नसेल, तर प्रदर्शन पाहू नये.

या ‘क्लार्क हाऊस’च्याच एका खोलीत, प्रभाकर कांबळे यांच्या गेल्या तीन वर्षांतल्या कलाकृती दिसतात. मेंदू, जग, जाणीव, सतत आदळणारा आवाज, सतत (लोभानं?) केल्या जाणाऱ्या क्रिया, साठवणूक, विषमता, हिंसा असे विचारघटक त्यांच्या कामात प्रतिमा म्हणून येतात. ते विचारघटक नाहीतच, असं मानूनही प्रतिमा छान दिसतात. पण चित्रकाराशी संवाद साधल्यास या कलाकृतींबद्दलची धारणा बदलू शकते.

कल्पनाशक्ती खुलवणारी छायाचित्रं

गेटवे ऑफ इंडियाकडे जाणाऱ्या रस्त्यावर ‘धनराज महल’ नावाची चिनी इमारतीसारखी दिसणारी इमारत आहे (ती भारतीयांनीच बांधली आहे व मालकही भारतीयच आहेत). आत शिरल्यावर मधल्या अंगणाच्या डाव्या काठानंच चालत गेल्यास अगदी एका कोपऱ्यात जे एक दार आहे, ते ‘तर्क’ नावाच्या कलादालनाचं. बाहेरून लहानखुरीच वाटणारी ही गॅलरी आतून प्रशस्त म्हणावी अशी आणि चक्क दुमजली आहे! तिथं सध्या शाहीद दातावाला यांच्या फोटोंचं प्रदर्शन भरलंय. गॅलरीप्रमाणेच या प्रदर्शनाचे दोन भाग आहेत. पहिला भाग खालच्या मजल्यावरचा. तिथं रंगीबेरंगी फोटो आहेत. घरातल्याच वस्तू एकमेकींना जोडून, तिसऱ्या अशक्यप्राय निरुपयोगी वस्तू तयार करून, त्या रंगीत कागदांवर ठेवून एकेकीचे फोटो काढले, असं शाहीद यांनी सांगितलं. अर्थात, त्यांच्या घरात अनेक चित्रविचित्र वस्तूंचा अजबखानाच आहे, असं या फोटो-कलाकृतींतून दिसतं. उदाहरणार्थ, ‘गॅस मास्क’ म्हणून महायुद्धात वापरला गेलेला धातूचा मुखवटा. या वस्तू किती रोजच्या किंवा किती अनवट आहेत याला प्रदर्शनात महत्त्व नाही. फोटोसाठी शाहीद यांनी त्या वस्तूंचं काय केलं, हे महत्त्वाचं. उदाहणार्थ, रक्तबंबाळ मेंदूसारखा दिसणारा कोबी किंवा छोटुकल्या खुर्चीवरून गळणारा मध अशी छायाचित्रं इथे आहेत. त्यांतून प्रेक्षकाला अर्थ काढता येतात. तेच अर्थ शाहीद यांना अभिप्रेत असतील असं नाही (हे बहुअर्थी चित्र/शिल्पांच्या नवपरंपरेशी मिळतंजुळतंच). या सर्व कलाकृतींना शीर्षकं आहेत. ती दिसणाऱ्या दोन वस्तूंची नावं एकत्र जोडणारी (उदा. कॅबेजब्रेन) आहेत. त्यामुळे प्रेक्षकाच्या कल्पनाशक्तीवर अतिक्रमण होत नाही, उलट ती खुलते.

याच प्रदर्शनाच्या दुसऱ्या भागात, वरच्या मजल्यावर फक्त काळ्या पाश्र्वभूमीवरले फोटो दिसतात. या छायाचित्रांत कपडय़ासारखं काही तरी दिसतं. हे काही कुणाच्या अंगावरचे किंवा शोभेसाठी मांडलेले कपडे नाहीत, हेही चटकन कळतं. त्या कपडय़ांचे आकार पिळवटल्यासारखे आहेत. काय आहे हे? शाहीद यांचं उत्तर : समुद्रकाठचा कचरा! पालघरनजीकचा समुद्र. कचरा साठून, रेती काळीच झालेली होती म्हणून काळी पाश्र्वभूमी आपसूकच.

हा अख्खा दुसरा भाग, दुरून पूर्णत: अमूर्त आकारांचा वाटतो. पण ‘भारतीय लोकांचे कपडे, याविषयीचा अभ्यासच एकप्रकारे यातून दिसेल’ असंही सांगून शाहीद त्या फोटोंमधला वाच्यार्थ शोधण्याची वाट मोकळी करून देतात. ती वाट न घेता जर अमूर्त म्हणून किंवा फक्त आकार/ रंग/ पोत यांचं दस्तावेजीकरण म्हणून या फोटोंकडे पाहिलं, तर प्रेक्षक कला-अनुभवाच्या अधिक जवळ जाईल.