‘क्लार्क हाऊस’बद्दल अलीकडेच कला-समीक्षक आणि संशोधक नूपुर देसाई यांनी ‘रंगधानी’ या सदरात (लोकसत्ता शनिवारचे संपादकीय पान : ८ जुलै) लिहिलं होतं. क्लार्क हाऊस हा चित्र-शिल्पकारांचा समूह आहे, आदी माहिती त्यातून मिळत होती. पण ‘क्लार्क हाऊस’ नावाचीच ब्रिटिशकालीन इमारत रीगल सिनेमाच्या चौकात, ‘सहकारी भांडार रेस्टॉरंट’च्या समोर आहे आणि तिथंच या समूहाची जागा आहे. इथल्या तीन दालनांत अगदी निवडक प्रदर्शनं भरतात. सध्या इथं पाराशर नाईक यांनी विचारनियोजित केलेलं ‘नार्सिसिझम अ‍ॅण्ड सोशल इंटरअ‍ॅक्शन’ (स्वत:त रममाण होणं आणि सामाजिक अभिक्रिया) या नावाचं प्रदर्शन भरलं आहे. समूहातल्या दृश्य कलावंतांना तसंच ज्या तरुणांची निवड झाली त्यांना हा विषय दोन महिने आधीच दिला गेला होता. पण कलावंत म्हणून आपापले प्राधान्यक्रम कायम ठेवून कलाकृती घडल्यामुळे, इथं वैविध्य आहे. उदाहरणार्थ अमोल पाटीलनं गोरेपणा देणाऱ्या क्रीमच्या जाहिराती आणि पॅकिंग या सर्वावर स्व-प्रतिमा डकवली आहे. व्हिडीओ-जाहिरातीतही अमोलचाच डकवलेला चेहरा (फोटोशॉप) दिसत राहातो. मैथिली बावकर हिनं अ‍ॅसिडहल्लाग्रस्त मोनालिसाचं चित्रण केलं आहे आणि तिनंच चेहरा ‘सुंदर’ करण्यासाठीच्या शस्त्रक्रियांत वापरल्या जाणाऱ्या आयुधांचे फोटोही प्रदर्शनात मांडले आहेत. प्रभाकर कांबळे यानं स्वप्रतिमा अधिक मोठी करण्याचा खटाटोप यांत्रिक खेळवजा क्रियेद्वारे दाखवला आहे. आणखी एका चित्रकर्तीनं ती आणि तिचा मित्र यांच्यातल्या संवादात मित्र कसा पुरुषी अहंकाराचे ‘गरुडपंख’ फडफडवून दाखवतो हे चित्रमालिकेतून टिपलं आहे. सुधीर राजभर यानं ‘मित्रों’ असं लिहिलेली एक वीट इथं ठेवली आहे. या विटेकडे पाहताना कोणाला डिसेंबर-१९९२ च्या आधी संघ परिवारानं जमवलेल्या (आणि पुढे काहीच न झालेल्या) विटांची आठवण कोणाला येईलही, पण ही इथली वीट म्हणजे अखेर ‘कलाकृती’च आहे! तंबाखू खाणं, टीव्ही पाहत पाहत जेवणं या क्रियांमध्ये गुंतणारी माणसं स्वत:त किती रममाण असू शकतात आणि त्यामुळे काय काय होत राहतं याचं दर्शन घडवणारी छोटेखानी फिल्म आणि ‘काश्मीर डू इट युअरसेल्फ’ ही खेळवजा कलाकृती पाराशर नाईक यांची आहे. सत्य बोलल्याबद्दल थपडा खाणारा माणूस योगेश बर्वे यांनी व्हिडीओतून जिवंत केला आहे आणि सत्य म्हणजे काय काय याचीही एक कल्पना प्रेक्षकाला दिली आहे. ही रूढार्थानं ‘आर्ट गॅलरी’ नाही. प्रदर्शन समविचारी मंडळींनी पाहावं, कलाविषयक चर्चाच अधिक वैचारिक
व्हावी, एवढय़ाच अपेक्षेनं या कलावंत-समूहानं स्वत:कडल्या जागेत हे प्रदर्शन भरवलं आहे. समविचारी म्हणजे काय, हे कळत नसेल, तर प्रदर्शन पाहू नये.
या ‘क्लार्क हाऊस’च्याच एका खोलीत, प्रभाकर कांबळे यांच्या गेल्या तीन वर्षांतल्या कलाकृती दिसतात. मेंदू, जग, जाणीव, सतत आदळणारा आवाज, सतत (लोभानं?) केल्या जाणाऱ्या क्रिया, साठवणूक, विषमता, हिंसा असे विचारघटक त्यांच्या कामात प्रतिमा म्हणून येतात. ते विचारघटक नाहीतच, असं मानूनही प्रतिमा छान दिसतात. पण चित्रकाराशी संवाद साधल्यास या कलाकृतींबद्दलची धारणा बदलू शकते.
कल्पनाशक्ती खुलवणारी छायाचित्रं
गेटवे ऑफ इंडियाकडे जाणाऱ्या रस्त्यावर ‘धनराज महल’ नावाची चिनी इमारतीसारखी दिसणारी इमारत आहे (ती भारतीयांनीच बांधली आहे व मालकही भारतीयच आहेत). आत शिरल्यावर मधल्या अंगणाच्या डाव्या काठानंच चालत गेल्यास अगदी एका कोपऱ्यात जे एक दार आहे, ते ‘तर्क’ नावाच्या कलादालनाचं. बाहेरून लहानखुरीच वाटणारी ही गॅलरी आतून प्रशस्त म्हणावी अशी आणि चक्क दुमजली आहे! तिथं सध्या शाहीद दातावाला यांच्या फोटोंचं प्रदर्शन भरलंय. गॅलरीप्रमाणेच या प्रदर्शनाचे दोन भाग आहेत. पहिला भाग खालच्या मजल्यावरचा. तिथं रंगीबेरंगी फोटो आहेत. घरातल्याच वस्तू एकमेकींना जोडून, तिसऱ्या अशक्यप्राय निरुपयोगी वस्तू तयार करून, त्या रंगीत कागदांवर ठेवून एकेकीचे फोटो काढले, असं शाहीद यांनी सांगितलं. अर्थात, त्यांच्या घरात अनेक चित्रविचित्र वस्तूंचा अजबखानाच आहे, असं या फोटो-कलाकृतींतून दिसतं. उदाहरणार्थ, ‘गॅस मास्क’ म्हणून महायुद्धात वापरला गेलेला धातूचा मुखवटा. या वस्तू किती रोजच्या किंवा किती अनवट आहेत याला प्रदर्शनात महत्त्व नाही. फोटोसाठी शाहीद यांनी त्या वस्तूंचं काय केलं, हे महत्त्वाचं. उदाहणार्थ, रक्तबंबाळ मेंदूसारखा दिसणारा कोबी किंवा छोटुकल्या खुर्चीवरून गळणारा मध अशी छायाचित्रं इथे आहेत. त्यांतून प्रेक्षकाला अर्थ काढता येतात. तेच अर्थ शाहीद यांना अभिप्रेत असतील असं नाही (हे बहुअर्थी चित्र/शिल्पांच्या नवपरंपरेशी मिळतंजुळतंच). या सर्व कलाकृतींना शीर्षकं आहेत. ती दिसणाऱ्या दोन वस्तूंची नावं एकत्र जोडणारी (उदा. कॅबेजब्रेन) आहेत. त्यामुळे प्रेक्षकाच्या कल्पनाशक्तीवर अतिक्रमण होत नाही, उलट ती खुलते.
याच प्रदर्शनाच्या दुसऱ्या भागात, वरच्या मजल्यावर फक्त काळ्या पाश्र्वभूमीवरले फोटो दिसतात. या छायाचित्रांत कपडय़ासारखं काही तरी दिसतं. हे काही कुणाच्या अंगावरचे किंवा शोभेसाठी मांडलेले कपडे नाहीत, हेही चटकन कळतं. त्या कपडय़ांचे आकार पिळवटल्यासारखे आहेत. काय आहे हे? शाहीद यांचं उत्तर : समुद्रकाठचा कचरा! पालघरनजीकचा समुद्र. कचरा साठून, रेती काळीच झालेली होती म्हणून काळी पाश्र्वभूमी आपसूकच.
हा अख्खा दुसरा भाग, दुरून पूर्णत: अमूर्त आकारांचा वाटतो. पण ‘भारतीय लोकांचे कपडे, याविषयीचा अभ्यासच एकप्रकारे यातून दिसेल’ असंही सांगून शाहीद त्या फोटोंमधला वाच्यार्थ शोधण्याची वाट मोकळी करून देतात. ती वाट न घेता जर अमूर्त म्हणून किंवा फक्त आकार/ रंग/ पोत यांचं दस्तावेजीकरण म्हणून या फोटोंकडे पाहिलं, तर प्रेक्षक कला-अनुभवाच्या अधिक जवळ जाईल.