थर्माकोलऐवजी स्पंज, हिटलाँग, फायबर या घटकांचा मखरनिर्मितीत वापर
नीलेश अडसूळ, मुंबई</p>
गणेशोत्सव पर्यावरणपूरक पद्धतीने साजरा व्हावा, यासाठी थर्माकोलच्या मखरांवर बंदी घालण्यात आली असली तरी, त्याला पर्याय म्हणून वापरण्यात येणारे घटकही पर्यावरणाला घातक असल्याचे दिसून येत आहे. मखरनिर्मितीसाठी कापड किंवा कागदाचा वापर करण्याऐवजी फोम, हलक्या प्रतीचा रबर, वातानुकूलित यंत्रणेत वापरला जाणारा स्पंज, हिटलाँग, फायबर अशा घटकांचा वापर होत आहे. प्लास्टिकबंदी कायद्यानुसार या वस्तूंच्या केवळ औद्योगिक वापरालाच परवानगी आहे. मात्र, तरीही ही मखरे पर्यावरणपूरक म्हणून विकली जात असल्याची माहितीही उघड होत आहे.
प्लास्टिक आणि थर्माकोलबंदीनंतर सरकारने त्याच्या वापरावर काही र्निबध घातले आहेत. तरीही पर्यावरणपूरक मखरांऐवजी थर्माकोलसदृश घटकांचा मोठय़ा प्रमाणात वापर केला जात आहे. यामध्ये पॉलिएथिलिन, पॉलिप्रोपिलीन, हिटलाँग (चपलांच्या सोलसाठी वापरला जाणारा घटक), फायबर आदी घटकांचा समावेश दिसून येतो. प्लास्टिकबंदी कायद्यानुसार या घटकांचा केवळ औद्योगिक कारणांसाठीच वापर करण्याची परवानगी देण्यात आली आहे. मात्र, या तरतुदीकडेच बोट दाखवून अशा घातक घटकांपासून बनवलेले मखर बाजारात विक्रीस आणले जात आहेत. सध्या या मखरांची किं मत तीन ते पाच हजार, तर आकाराने मोठय़ा आणि आकर्षक मखरांची किं मत पाच हजारांपासून ते पंचवीस हजारांपर्यंत आहे.
हे पदार्थ पूर्णत: अविघटनशील असून त्याचा वापर मखर बनवण्यासाठी करणे हे अयोग्यच आहे. अशा पदार्थापासून बनवलेली मखरे वापरबाह्य़ झाल्यावर त्यांचे दुष्परिणाम थर्माकोलइतके च गंभीर असल्याने अशा मखरांची प्रदूषण नियंत्रण मंडळाकडून तपासणी व्हायला हवी, अशी मागणी पर्यावरणप्रेमींनी केली आहे.
‘‘थर्माकोलवर बंदी म्हणजे इतर अविघटनशील घटकांना आमंत्रण द्यावे असे नाही. मखर उत्पादकांकडून वापरण्यात आलेला फोम, स्पंज आणि इतर घटक पूर्णत: अविघटनशील असून ते पर्यावरणाला हानीकारक आहेत. त्यामुळे आपण विकत घेत असलेले मखर पर्यावरणपूरक आहे का, याची खात्री नागरिकांनी करावी,’’ असे आवाहन पर्यावरणतज्ज्ञ व आयआयटी मुंबईचे प्राध्यापक डॉ. श्याम आसोलेकर यांनी के ले.
कायदा काय म्हणतो?
‘महाराष्ट्र प्लास्टिक व थर्माकोल अविघटनशील वस्तू (उत्पादन, वापर, विक्री, वाहतूक, हाताळणी, साठवणूक) कायद्या’नुसार प्लास्टिक म्हणजे ज्यामध्ये पॉलिसर्म उदाहरणार्थ पॉलीइथीलीन टेट्राथॅरेट, हायडेन्सिटी पॉलिइथीलीन, व्हीनाईल, लोडेन्सीटी पॉलिइथीलीन, पॉलीप्रोपीलीन, पॉलिस्टायलीन रेझीन, पॉली स्टायरीन (थर्माकॉल), नॉन ओवन पॉलिप्रोपीलीन, मल्टी लेअर्ड कोएक्सक्रुडर पॉलिप्रोपीलीन, पॉलिटेथ्राथॅलेट, पॉलिअमाईडस, पॉलिमिथाईल, मिथॅअ‍ॅक्रिलेट व प्लास्टिक मायक्रो बिडस यांचा समावेश होतो. या कायद्यानुसार अशा प्लास्टिकपासून बनवल्या जाणाऱ्या पिशव्या, तसेच थर्माकोल (पॉलीस्टायरीन) व प्लास्टिकपासून बनवण्यात येणाऱ्या व एकदा वापरल्या जाणाऱ्या (ताट, वाटी, चमचे, खाद्यपदार्थ पॅकिंग), स्ट्रॉ, नॉन-वोवन पॉलिप्रॉपलिन पिशव्या यावर बंदी आहे. यातून वैद्यकीय व औद्योगिक वापराकरिता वापरले जाणारे प्लास्टिक आणि थर्माकोल वगळण्यात आले आहे.
पर्यावरणपूरक मखर महाग
काही कलाकार खरोखरीच पर्यावरणपूरक मखरे घडवण्यासाठी धडपडत आहेत. यामध्ये लाकू ड, चटया, बांबू, कापड, कागद, पुठ्ठा, साडय़ा आदी घटकांचा वापर करून त्यावर आकर्षक रंगकाम, सुलेखन आणि विविध कल्पनांची जोड देऊ न मखरे घडवली जात आहेत; परंतु या मखरांची किंमत सामान्य नागरिकांच्या आवाक्याबाहेरची असल्याने अशा मखरांची विक्री कमी प्रमाणात होत असल्याचे सांगण्यात येत आहे.
थर्माकोल बंद झाल्याने अन्य पर्यायी वस्तू वापरून तयार केलेली मखरे बाजारात उपलब्ध आहेत; परंतु ती पर्यावरणपूरक असावी, अशा सूचना उत्पादकांना आणि विक्रेत्यांना देण्यात आल्या होत्या. गेली दोन वर्षे आम्ही लोकांमध्ये जागृती निर्माण करत आहोत. त्यामुळे आज थर्माकोलचे मखर कु ठेही दिसणार नाही; परंतु थर्माकोलला पर्याय म्हणून इतर हानीकारक घटकांचा वापर होत असल्यास आम्ही अशा ठिकाणी प्रत्यक्ष भेट देऊन तपासून खातरजमा करू. – संजय भुस्कु टे, जनसंपर्क अधिकारी, महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळ
