समाजाचेच शिक्षण व्हायला हवे

‘शिक्षकांचे शिक्षण’ या परिसंवादातील वक्त्यांचा सूर
काही चुकले की त्याला जबाबदार धरण्यासाठी कोणीतरी हवे असते. तसे आज शिक्षकांच्या बाबतीत झाले असून शिक्षण, अध्यापन, अभ्यास, विद्यार्थ्यांची प्रगती, अधोगती या साऱ्याच बाबतीत फक्त शिक्षकांनाच जबाबदार धरले जात आहे. त्यासाठी शिक्षकांना प्रशिक्षण देण्याची चर्चा होत आहे. पण शिक्षकांच्या शिक्षणापेक्षाही या बाबतीत सर्व समाजाचेच शिक्षण होण्याची गरज आहे, असे प्रतिपादन ‘बदलता महाराष्ट्र’ या उपक्रमातील ‘शिक्षकांचे प्रशिक्षण’ या विषयावरील परिसंवादत बोलताना सर्वच वक्त्यांनी केले.
या उपक्रमाच्या दुसऱ्या दिवशीच्या कार्यक्रमाची सुरुवात या सत्राने झाली. या परिसंवादात ‘प्रथम’ संस्थेच्या मुंबई पश्चिम विभाग संस्थापक उषा राणे, क्वालिटी एज्युकेशन सपोर्ट ट्रस्टचे संस्थापक व संचालक नीलेश निमकर, होमी भाभा विज्ञान शिक्षण केंद्राचे प्रशिक्षक नरेंद्र देशमुख, इंडियन इन्स्टिटय़ूट ऑफ एज्युकेशनच्या माजी संचालिका सुमन करंदीकर हे वक्ते सहभागी झाले होते. ‘लोकसत्ता-पुणे’च्या प्रतिनिधी रसिका मुळ्ये यांनी सूत्रसंचालन केले.
महाराष्ट्रातील शिक्षण आणि विद्यार्थ्यांची शैक्षणिक प्रगती याविषयी बोलताना उषा राणे यांनी सांगितले की, महाराष्ट्रातील ५८ टक्के मुलांना इयत्ता दुसरीच्या स्तरावरील पुस्तकांचे वाचन करता येत नाही, तर २२ टक्के विद्यार्थी गणितातील साधा भागाकारही करू शकत नाहीत. विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक प्रगतीबाबत आपण जेव्हा शिक्षकांकडे बोट दाखवितो, तेव्हा उरलेली चार बोटे आपल्या स्वत:कडे म्हणजे पालक, समाज, राज्य शासन, शैक्षणिक धोरण ठरविणारी मंडळी याकडेही असते हे विसरून चालणार नाही.
शिक्षकांचेही वाचन कमी झाले असल्याचे सांगून राणे म्हणाल्या की, पाठय़पुस्तके वगळता त्यापलीकडे शिक्षकांकडून अवांतर वाचनच होत नाही. शिक्षकांना प्रशिक्षित करायचे असेल तर नेमकी उद्दिष्टे अगोदर ठरवून घ्यावी लागतील. त्यात सर्वसामान्य पालक आणि समाजालाही सहभागी करून घ्यावे लागेल. शिक्षकांची गुणवत्ता वाढवायची असेल तर त्यांच्याबरोबरीनेच समाजाचेही शिक्षण केले पाहिजे.
प्रशिक्षित शिक्षकांची संख्या गरजेपेक्षा जास्त
नीलेश निमकर यांनी या वेळी बोलताना एका महत्त्वाच्या विषयाकडे लक्ष वेधले. ते म्हणाले की, महाराष्ट्रात प्रशिक्षित शिक्षकांची संख्या गरजेपेक्षा जास्त झाली आहे. यंदाच्या वर्षी ‘डीएड’च्या ६५ हजार जागांसाठी फक्त ६ हजार अर्ज दाखल झाले. ग्रामीण भागातून ‘डीएड’साठी मोठय़ा प्रमाणात जी मंडळी येत होती, ते प्रमाण कमी का झाले? की आपण गरजेपेक्षा जास्त जागा निर्माण केल्यामुळे हे घडले? शिक्षणाच्या बाबतीत आपण अनेक प्रश्न निर्माण करून ठेवले असून त्या पाश्र्वभूमीवर शिक्षकांचे शिक्षण यावर विचार झाला पाहिजे.
आपल्याकडील शाळांची एकूणच परिस्थिती आणि आपल्याला कशा प्रकारचे शिक्षण हवे आहे, त्यावर आता काम करण्याची गरज आहे. आपण एकूणच प्राथमिक शिक्षणाबाबत फारसे गंभीर नाही. शिक्षकाकडे केवळ तंत्रज्ञ म्हणून नव्हे तर एक व्यावसायिक म्हणून पाहणार आहोत का, असा सवाल उपस्थित करून निमकर यांनी सांगितले की, एकूणच या विषयातील वास्तवता आणि धोरणे यातील असलेले अंतर मिटविण्याची आज खरी गरज आहे.
साह्य़भूत यंत्रणा उभारणे गरजेचे
शिक्षकांचे शिक्षण करायचे असेल तर नव्या बदलांचे ज्ञान त्यांच्यापर्यंत पोहोचवले गेले पाहिजे. त्यांच्या गरजा समजून घेऊन त्यांना प्रशिक्षित केले गेले पाहिजे. शिक्षकांना त्यांचे विचार मुक्तपणे मांडण्यासाठी संधी दिली गेली पाहिजे. बदल घडवून आणायचा असेल तर टीका होऊ नये. शिक्षण क्षेत्रातील तज्ज्ञ, स्वयंसेवी संस्था, मराठी विज्ञान परिषद, उपक्रमशील संस्था यांनी एकत्र येऊन शिक्षकांच्या शिक्षणासाठी साह्य़भूत ठरेल अशी एक यंत्रणा (सपोìटग सिस्टीम) कायमस्वरूपी उभारावी, असे मत होमी भाभा विज्ञान शिक्षण केंद्राचे प्रशिक्षक नरेंद्र देशमुख यांनी या वेळी व्यक्त केले.
शिक्षण महाविद्यालये सक्षम असावीत
आज आपल्याकडे शिक्षण महाविद्यालये उदंड प्रमाणात झाली आहेत. शिक्षण क्षेत्राच्या धोरणाचा तो एक भाग झाला. मात्र, धोरणे राबवण्यापेक्षा त्यांचे योग्य प्रकारे पर्यवेक्षण (मॉनिटिरग) होणे आज महत्त्वाचे आहे. शिक्षण महाविद्यालये समाजासमोरील प्रश्न समजून घेऊन त्यावरील उत्तरे शोधण्याइतपत सक्षम असली पाहिजेत. ही महाविद्यालये आणि प्रशिक्षक जोवर आत्मपरीक्षण करून जबाबदाऱ्या ओळखत नाहीत, तोवर शिक्षकांचे प्रशिक्षण होणार नाही, असे परखड मत पुण्यातील इंडियन इन्स्टिटय़ूट ऑफ एज्युकेशनच्या माजी संचालिका सुमन करंदीकर यांनी व्यक्त केले.