युरेका, युरेका!

चांदीच्या व सोन्याच्या ठोकळ्याची घनता वेगवेगळी असल्याने, त्यांच्या एकाच वजनाच्या ठोकळ्याचे आकारमान वेगवेगळे असते. (चांदीचे जास्त तर सोन्याचे कमी !) आता पाण्याने पूर्ण भरलेल्या भांडय़ात आíकमिडीजने मुकुटाच्या वजनाएवढय़ा वजनाचा शुद्ध सोन्याचा ठोकळा बुडवला. ठोकळा बुडवल्याने त्याच्या आकारमानाइतके पाणी भांडय़ातून बाहेर सांडले. हाच प्रयोग आíकमिडीजने तेवढय़ाच वजनाचा चांदीचा ठोकळा घेऊन आणि त्यानंतर मुकुट घेऊन केला. मुकुट पाण्यात बुडवल्यावर बाहेर सांडलेल्या पाण्याचे आकारमान हे सोन्याचा किंवा चांदीचा ठोकळा पाण्यात बुडवल्यावर बाहेर सांडलेल्या आकारमानाच्या दरम्यानचे असल्याचे आढळले. यावरून मुकुट शुद्ध सोन्याचा नसून त्यात चांदीची भेसळ करण्यात आली असल्याचा अचूक निष्कर्ष आíकमिडीजने काढला.

आíकमिडीजचे सुप्रसिद्ध तत्त्व याच तथाकथित प्रयोगानंतरच्या चिंतनातून तयार झाले. आíकमिडीजचे हे तत्त्व म्हणजे ‘जेव्हा एखादी वस्तू द्रवात बुडवली जाते, तेव्हा त्याच्या वजनात जी घट येते, ती घट बाहेर सारलेल्या द्रवाच्या वजनाएवढी असते’ हे तत्त्व तरंगणाऱ्या वस्तूलाही लागू होते. तरंगणाऱ्या वस्तूच्या बाबतीत, त्या वस्तूने बाजूला सारलेले पाणी हे त्या वस्तूच्या स्वतच्या वजनाइतके असते. त्यामुळे एखादी जड धातूची वस्तू तरंगवायची असेल, तर तिचा आकार असा बनवायचा की त्या आकारामुळे आपल्या वजनाइतके पाणी ती बाजूला सारेल!

– हेमंत लागवणकर

मराठी विज्ञान परिषद,

वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२ 

office@mavipamumbai.org