भानू काळे bhanukale@gmail.com
काही दिवसांपूर्वी ‘डालडा’ शब्दाच्या व्युत्पत्तीविषयी या सदरात लिहिले होते. ते एका कंपनीने वनस्पती तुपाला दिलेले नाव आहे; पण ते इतके लोकप्रिय ठरले, की ‘डालडा’ हाच वनस्पती तुपाला प्रतिशब्द झाला! असाच दुसरा एक शब्द आज जवळपास सर्वच भाषांत रूढ झाला आहे. तो शब्द आहे झेरॉक्स. आजही ‘झेरॉक्स काढून मिळेल’ अशा पाटय़ा सर्वत्र दिसतात; ‘फोटोकॉपी काढून मिळेल’ अशी पाटी कुठेच दिसत नाही!
या शब्दाचे निर्माते चेस्टर कार्लसन हे न्यू यॉर्क येथील पेटंट कार्यालयात वकिली करत. तिथे दस्तावेजांच्या अनेक प्रती लागत व त्या टाइप करून घेणे खूप कष्टाचे काम होते. त्यावर बराच अभ्यास करून त्यांनी १९३८ साली अशा प्रती काढायची प्रक्रिया शोधली. तिला झेरॉग्राफी असे नाव देऊन तिचे पेटंटदेखील घेतले. ‘झेरो’ आणि ‘ग्राफी’ हे ‘कोरडे’ आणि ‘लेखन’ या अर्थाचे दोन ग्रीक शब्द. या प्रक्रियेत ओल्या शाईचा नव्हे, तर कोरडय़ा पावडरीचा वापर होत असे. संशोधनाला जोवर व्यावसायिक स्वरूप लाभत नाही, तोवर ते तसे उपयुक्त ठरत नाही. कार्लसन यांच्या बाबतीत तेच घडले. आयबीएमसारख्या बडय़ा कंपन्यांनी ते पेटंट खरेदी करायला नकार दिला. पुढे २० वर्षांनी त्यांना जोसेफ विल्सन हे उद्योजक भेटले. त्यांनी कार्लसन यांच्याशी भागीदारी करून १९५९ साली झेरॉक्स ९१४ हे यंत्र बाजारात आणले. ते प्रचंड लोकप्रिय झाले. ‘सर्वाधिक यशस्वी एकल उत्पादन’ (‘द मोस्ट सक्सेसफुल सिंगल प्रॉडक्ट’) म्हणून त्याचा जगभर गौरव झाला. पुढे काही जपानी कंपन्यांनी झेरॉक्सला जोरदार टक्कर दिली, पण त्यांच्यावर झेरॉक्सने मात केली. याच झेरॉक्सने १९६९ साली पहिल्या लेझर पिंट्ररची निर्मिती केली. आजच्या प्रकाशन व्यवसायात क्रांती करणारे आणि पुस्तकाच्या एक ते ३०० कितीही प्रती काढायची सोय असलेले ‘पिंट्र ऑन डिमांड’ हे यंत्रही याच कंपनीचे. अध्यक्षपदी आफ्रिकन-अमेरिकन महिलेची नेमणूक करणारी पहिली ‘फॉच्र्युन ५०० कंपनी’ हीच. आपल्या दृष्टीने एक रोचक बाब म्हणजे कार्लसन भगवद्गीतेचे अभ्यासक होते. आजही आपल्याला विविध अर्जासोबत कागदपत्रांच्या प्रती जोडाव्या लागतात. त्यासाठी कोणी छायाप्रत काढत नाही, फोटोकॉपीही काढत नाही; सगळे ‘झेरॉक्स’ काढतात!
