डॉ. यश वेलणकर
‘माइन्डफुलनेस’ हे तत्त्वज्ञानातील कोणत्याही एका मताला महत्त्व देत नाही. कारण तत्त्वज्ञान हादेखील एक विचार आहे. मनातील विचार म्हणजेच अंतिम सत्य नाही, हे भान वाढवणे हा माइन्डफुलनेस सरावाचा उद्देश आहे. त्यामुळे विचारांची लवचिकता वाढते. अन्यथा ‘माझेच विचार, तत्त्वज्ञान खरे’ हा हट्ट दृढ होतो. माणूस कोणत्याही विचारात राहतो- मग ते विचार कामवासनेचे असोत वा तत्त्वज्ञानाचे असोत; त्या वेळी मेंदूतील ‘डीफॉल्ट मोड नेटवर्क’ काम करीत राहते. त्याला विश्रांती द्यायची असेल, तर विचारातून बाहेर पडून लक्ष वर्तमान क्षणात आणायला हवे. सराव न करता माइन्डफुलनेसचाही केवळ विचार, चर्चा करीत राहिलो, तर मेंदूला विश्रांती मिळत नाही. त्याला विश्रांती देण्यासाठी आणि भावनिक बुद्धी वाढवण्यासाठी लक्ष आवाजांवर किंवा शरीरावर आणायला हवे.
आवाज ऐकला की लगेच, तो कसला आवाज आहे याचा विचार येतो. शरीरात काही संवेदना जाणवल्या, तर त्याचेही विचार येतात. असे विचार येणे स्वाभाविक आहे. ते मेंदूचे एक काम आहे. असा विचार म्हणजे त्या अनुभवाचा मेंदू अर्थ लावत असतो. मात्र, हा अर्थ प्रत्येक वेळी बरोबरच असतो असे नाही. एखादा आवाज ऐकू आला की, तो या माणसाचा आहे असा अर्थ मेंदू लावतो; मात्र काही वेळा हा अंदाज चुकीचा असू शकतो.
त्याचसाठी ध्यानाचा सराव करताना मनात येणाऱ्या कोणत्याही विचाराला महत्त्व द्यायचे नाही. कोणताही विचार ही एक शक्यता आहे; तेच पूर्ण सत्य नाही. जैन तत्त्वज्ञानात याला ‘स्यादवाद’ म्हणतात. त्याचा अर्थ ‘असेही असू शकेल’ असा आहे. मात्र पुन्हा ‘हेच तत्त्वज्ञान योग्य’ अशा विचारात न राहता, विचारांचा उगम कसा होतो याचा प्रत्यक्ष अनुभव घ्यायला हवा. केवळ माहितीमध्ये न रमता ध्यानाचा सराव करायला हवा. असा सराव केला की, ‘स्व’विषयी मनात येणाऱ्या विचारांना किती महत्त्व द्यायचे, याचाही विवेक विकसित होतो. ‘मी’ हादेखील एक विचार आहे. या ‘मी’विषयी जे विचार मनात येतात, ते खरे आहेत असे वाटल्यानेच उदासी किंवा अहंकार वाढतो. पण ‘मी कुरूप आहे / सुंदर आहे’ हा विचार ही एक मानसिक घटना आहे; तेच अंतिम सत्य नाही, याची जाणीव ध्यानाच्या नियमित सरावाने वाढते. याचसाठी सत्त्वावजय चिकित्सेत समुपदेशन आणि ध्यान या दोन्ही गोष्टी महत्त्वाच्या असतात.
yashwel@gmail.com
‘माइन्डफुलनेस’ हे तत्त्वज्ञानातील कोणत्याही एका मताला महत्त्व देत नाही. कारण तत्त्वज्ञान हादेखील एक विचार आहे. मनातील विचार म्हणजेच अंतिम सत्य नाही, हे भान वाढवणे हा माइन्डफुलनेस सरावाचा उद्देश आहे. त्यामुळे विचारांची लवचिकता वाढते. अन्यथा ‘माझेच विचार, तत्त्वज्ञान खरे’ हा हट्ट दृढ होतो. माणूस कोणत्याही विचारात राहतो- मग ते विचार कामवासनेचे असोत वा तत्त्वज्ञानाचे असोत; त्या वेळी मेंदूतील ‘डीफॉल्ट मोड नेटवर्क’ काम करीत राहते. त्याला विश्रांती द्यायची असेल, तर विचारातून बाहेर पडून लक्ष वर्तमान क्षणात आणायला हवे. सराव न करता माइन्डफुलनेसचाही केवळ विचार, चर्चा करीत राहिलो, तर मेंदूला विश्रांती मिळत नाही. त्याला विश्रांती देण्यासाठी आणि भावनिक बुद्धी वाढवण्यासाठी लक्ष आवाजांवर किंवा शरीरावर आणायला हवे.
आवाज ऐकला की लगेच, तो कसला आवाज आहे याचा विचार येतो. शरीरात काही संवेदना जाणवल्या, तर त्याचेही विचार येतात. असे विचार येणे स्वाभाविक आहे. ते मेंदूचे एक काम आहे. असा विचार म्हणजे त्या अनुभवाचा मेंदू अर्थ लावत असतो. मात्र, हा अर्थ प्रत्येक वेळी बरोबरच असतो असे नाही. एखादा आवाज ऐकू आला की, तो या माणसाचा आहे असा अर्थ मेंदू लावतो; मात्र काही वेळा हा अंदाज चुकीचा असू शकतो.
त्याचसाठी ध्यानाचा सराव करताना मनात येणाऱ्या कोणत्याही विचाराला महत्त्व द्यायचे नाही. कोणताही विचार ही एक शक्यता आहे; तेच पूर्ण सत्य नाही. जैन तत्त्वज्ञानात याला ‘स्यादवाद’ म्हणतात. त्याचा अर्थ ‘असेही असू शकेल’ असा आहे. मात्र पुन्हा ‘हेच तत्त्वज्ञान योग्य’ अशा विचारात न राहता, विचारांचा उगम कसा होतो याचा प्रत्यक्ष अनुभव घ्यायला हवा. केवळ माहितीमध्ये न रमता ध्यानाचा सराव करायला हवा. असा सराव केला की, ‘स्व’विषयी मनात येणाऱ्या विचारांना किती महत्त्व द्यायचे, याचाही विवेक विकसित होतो. ‘मी’ हादेखील एक विचार आहे. या ‘मी’विषयी जे विचार मनात येतात, ते खरे आहेत असे वाटल्यानेच उदासी किंवा अहंकार वाढतो. पण ‘मी कुरूप आहे / सुंदर आहे’ हा विचार ही एक मानसिक घटना आहे; तेच अंतिम सत्य नाही, याची जाणीव ध्यानाच्या नियमित सरावाने वाढते. याचसाठी सत्त्वावजय चिकित्सेत समुपदेशन आणि ध्यान या दोन्ही गोष्टी महत्त्वाच्या असतात.
yashwel@gmail.com
