कुतूहल – संश्लेषण प्रक्रियेतलं रसायनशास्त्र

मनमोराचा पिसारा -त्वं चत्वारि वाक् पदानि
गणेश ओंकारस्वरूप चार वाक् कोणते? १) परा वाक् २) पश्यन्ति वाक् ३) मध्यमा वाक् आणि ४) वैखरी वाक्.
परमेश्वराच्या नावाच्या उच्चारामागील मानसप्रक्रिया इथे स्पष्ट होतात. मानवानं आपल्या वाणीला अर्थपूर्णता दिली. पशु-पक्षीदेखील बोलतात, पण त्यांच्या शब्दातून भूक, मिथुनोत्सुकता, भय असेच भाव व्यक्त होतात.
माणसाच्या शब्दातून मात्र निर्मिकाला, आद्यरूपाला हाक दिली जाते.
प्रत्यक्ष कानी पडणारा शब्द म्हणजे वैखरी वाक्. स्वरयंत्राच्या कंपनामधून व्यक्त होणारा शब्द. हे श्राव्य अथवा ऐकीव रूप.
परंतु, ‘वैखरी’वाटे व्यक्त होणाऱ्या या नादाला आपल्याच शरीरातून विविध भागातून प्रवास करावा लागतो. हा उच्चार ‘वायु’च्या कंपनामुळे ध्वनित होतो, पण वायु हे ऊर्जेचं मूळ रूप नव्हे. सुरुवात होते ती परम अथवा ‘अवकाश’मधून. अवकाश म्हणजे केवळ अनुभव. पूर्णपणे अव्यक्त अवस्था हा अनुभव जाणवणं ही मूळ सुरुवात. ‘परमा’चे शरीरांतर्गत स्थान म्हणजे मूल स्थान अथवा मूलाधार चक्र. शब्दाची सुरुवात या मूलाधार चक्रातील कंपनामुळे होते. इथे होणारी जाणीव केवळ तुरिया अवस्थेत अनुभवता येते. आज आपल्या लाडक्या दैवताचं, श्रीगणरायाचं घरोघरी आणि दारोदारी आगमन होत आहे. कुठे दीड दिवस, तर कोणाकडे गौरीमातेबरोबर सात तर काही ठिकाणी दहा दिवस बाप्पा आपल्यासमवेत असतील. यथाशक्ती, यथामती आपण त्यांची पूजाअर्चा करू आणि साश्रुनयनांनी पुढच्या वर्षी लवकर या असं आमंत्रण देऊन निरोप घेऊ. गणपतीचं हे साजिरं रूप मोठं मोहक. घणघणत्या आरत्या ते घालीन लोटांगण यांनी होणारी सांगता अत्यंत नादमय. हा लौकिक पातळीवरचा उत्सवी गणपती / नित्यपाठातील गणपती अथर्वशीर्षांत श्रीगणेशाचं रूप अलौकिक पातळीवरून केलेलं आहे. आपल्या जीवनातलं कर्ता, धर्ता आणि हर्ता असं त्याचं स्थान आहे. आपलं सर्वतोपरी रक्षण करण्याचं सामथ्र्य त्याच्या ठायी आहे असं म्हटलंय.
अथर्वशीर्षांत गणपतीचं स्वरूपवर्णन करताना मात्र लौकिकापलीकडची, चेतसरूपाची पातळी गाठली आहे. ते समजून घेतलं तर गणपतीच्या रूपाचा पारलौकिक अर्थ उमजतो.
भारतीय विचारपरंपरेमधील देव-दैव आणि वर्णवाद वगळला की, मानवी मनाच्या संरचनेचा, विचारप्रक्रियेचा अभ्यास स्तिमित करतो.
‘त्वं चत्वारि वाक्पदानि’ या चरणाचं विश्लेषण केलं की, मानवी मनाचा, चेतसाच्या स्वरूपाचा मनोज्ञ थांग लागतो. वायूचं पुढचं स्थान नाभि अथवा मणिपुर चक्र म्हणजे पश्यन्ति वाक्. इथे त्या जाणिवेला रंगरूप मिळतं. म्हणजे जाणीव फक्त जाणवत नसून दृश्यमान होते. म्हणून ही पाहणारी वाणी. हे रंगरूप म्हणजे अनुभवाला येणारा संदिग्ध आकार अजूनही धूसर. अजूनही चेतसाचं खरं स्वरूप दिसत नाही, दृग्गोचर नाही.
पुढची पायरी मध्यमा वाक्. आता वायुरूप ऊर्जा हृदयस्थानापर्यंत अथवा अनाहत चक्रापर्यंत पोहोचली आहे. मध्यमा वाक् कानाने श्राव्य नाही, पण इथे नि:शब्द संवाद होतो, शब्देविणु संवादु घडू लागतो. उच्चारल्याशिवाय हृदयीचे भाव दुसऱ्यापर्यंत पोहोचतात. आता ईशस्वरूपाची जाणीव स्पष्ट होते आहे. मनातली अंत:स्फूर्ती, प्रतिभा जागृत झाली आहे. हा वायू नंतर स्वरयंत्रापर्यंत पोहोचतो आणि गणेशस्वरूपी ओंकार नाद उमटतो. सर्वांपर्यंत पोहोचतो.
गणेश म्हणजे ओंकार. ओंकार म्हणजेच ईशाचे वाणी रूप. त्या वाणी रूपाला प्रणाम. बाप्पा मोरया.
डॉ.राजेंद्र बर्वे –  drrajendrabarve@gmail.com