नेहमीच्या पद्धतीने जी वाइन निर्माण होते, तिला स्टील वाइन म्हणजे शांत वाइन म्हणतात. तिच्यात मद्यनिर्मितीची प्रक्रिया पूर्ण होऊन फळाचा स्वाद असलेली, शुद्ध स्वरूपातली फळाच्या जातीप्रमाणे आणि रंगाप्रमाणे तयार झालेली असते. वाइनचं रसायन पाहिलं तर त्यात रस-रंग, स्वादाबरोबर शुद्ध प्रकारचा इथिल अल्कोहोल निर्माण झालेला असतो. श्ॉम्पेनमध्ये या घटकांबरोबर कार्बन डाय ऑक्साइड वायूही असतो.
वाइनमध्ये यीस्ट हा जिवाणू त्याचं खाद्य असलेली साखर द्राक्षाच्या रसातनं पूर्णपणे गेल्यानं अशक्त होत नाहीसा होत असतो. त्यानंतर वाइन पूर्णपणे शांतावते. त्यानंतर जर त्या वाइनमध्ये परत साखर घातली आणि ताजं यीस्ट घातलं तर अशक्त झालेला यीस्ट परत कार्यरत होतो आणि किण्वन (फर्मेटेंशन) सुरू होतं. किण्वन प्रक्रियेत तयार होणारा वायू कार्बन डायऑक्साइड वाइनच्या बाटलीत बंदिस्त केला जातो. कार्बन डायऑक्साइडसह बंदिस्त असलेली वाइन म्हणजेच श्ॉम्पेन होय. क्रिकेटची मॅच जिंकली की, त्याचं सेलिब्रेशन श्ॉम्पेनच्या बाटल्या उघडून केलं जातं. बाटलीतून फसफसत बाहेर पडणारी श्ॉम्पेन मात्र सर्वाच्या लक्षात राहते.
श्ॉम्पेनमध्ये प्रत्येक बाटलीची वेगळी सरबराई करावी लागते. शिवाय त्यासाठी मनुष्यबळ लागतं. डिसगॉìजग करणाऱ्या व्यक्तीवर बाटलीतल्या श्ॉम्पेनची गुणवत्ता अवलंबून असते. शिवाय ती बरेच दिवस ठेवावी लागत असल्याने गुंतवलेला पसा अडकून राहतो. या सर्वामुळे आणि ती काही ठरावीकच कंपन्या करत असल्यानं श्ॉम्पेनची किंमत बरीच जास्त असते.
शांत वाइनमध्ये ठरावीक प्रमाणात कार्बन डायऑक्साइड घातला की, श्ॉम्पेन तयार होते, हे लक्षात घेऊन वाइन बनवणाऱ्या वायनऱ्या व वाइनच्या थंड द्रवात कार्बन डायऑक्साइड मिसळून श्ॉम्पेनसारखी वाइन करायला लागल्या. यांना नसíगक पद्धतीनं तयार झालेली श्ॉम्पेन म्हणता येणं शक्य नव्हतं. अशा प्रकारच्या कार्बन डायऑक्साइड घातलेल्या वाइनला काबरेनेटेड वाइन किंवा स्पार्किलग वाइन म्हणतात. तिची किंमत श्ॉम्पेनपेक्षा खूपच कमी असते.
मनमोराचा पिसारा: आपला पैसा आणि आपला मेंदू
इतका कसा मी मूर्खासारखं वागलो? अशी घोडचूक मी का बरं केली?’ बिनडोकपणानं निर्णय घेतल्यामुळे अशी परिस्थिती ओढवलीय? असे उद्गार प्रत्येकानं कधी ना कधी काढलेले असतील. माणसाची पारख चुकणे ही गोष्ट घरात काम करणाऱ्या कर्मचाऱ्यापासून ते निवडलेला वकील आणि डॉक्टपर्यंत खरी ठरते. प्रेमात पडून रुसण्यावर तर लाखो कवी, साहित्यकर्मी आपापली कला प्रसवतात. परंतु चुकीचे निर्णय घेतल्यामुळे वा घाईघाईत ठरवल्यामुळे आर्थिक नुकसान झाल्याच्या गोष्टी अनेकदा ऐकायला मिळतात. त्यातल्या फसवाफसवीच्या कोटींच्या गोष्टी माध्यमात गाजतात, तर वैयक्तिक बाबतीतली स्वत:ची फसवणूक मुख्यत: कुजबूज स्वरूपात असते.
आपण फसलो असं म्हणतो, त्याप्रमाणे कधी नशिबानं साथ दिली म्हणून फळफळलो, असंही म्हणतो. इतकंच काय, अमुकच्या मुलानं मुंबईत जाऊन नशीब काढलं, असंही म्हणतो. म्हणजे पैसे मिळवण्याचं श्रेय व्यक्तीच्या अथक परिश्रमाला अथवा बुद्धिमत्तेला न देता कळत नकळतपणे नशिबाला देतो.
पैशांकडे, संपत्तीकडे पाहण्याच्या अशा पारंपरिक आणि पूर्वग्रहदूषित दृष्टिकोनाला छेद देणाऱ्या संशोधनाकडे आता लक्ष वळून केंद्रित झाल्याची पहिली चाहूल २००२ साली लागली. डॅनिएल केनमन यांना ‘बिहेविअरल इकॉनॉमिक्स’ (अर्थाचे वर्तनशास्त्र) मधील संशोधनाकरिता नोबेल पारितोषिक देण्यात आलं. हार्वर्ड, येल, डय़ूक, ऑक्सफर्ड, प्रिन्स्टन इ. प्रतिष्ठित विद्यापीठांत आता या विषयाचे स्वतंत्र विभाग आणि संशोधनात्मक अभ्यास सुरू झाला आहे.
या विषयाला कलाटणी देणारं ‘युअर मनी अ‍ॅण्ड युअर ब्रेन’ या नावाचं एक महत्त्वाचं पुस्तक जेसन झ्वाइग यांनी प्रसिद्ध केल्याला पाच-सात वर्षे उलटली. अर्थाचे वर्तन शास्त्राची उपशाखा म्हणजे न्यूरो इकॉनॉमिक्स. म्हणजे अर्थ व्यवहार (वैयक्तिक पातळीवरचे) आणि मानवी मेंदू यांचं परस्पर नातं. दोन दशकांपूर्वी अमेरिकन सरकारनं संपूर्ण दशकभर जास्तीतजास्त निधी एकवटून मेंदूच्या संरचना आणि कार्यप्रणाली यावर संशोधन प्रतिष्ठित विद्यापीठामधून करून घेतलं. त्याचं फलस्वरूप म्हणून मेंदू तपासणीची फंक्शनल एमआरआय, पीईटी, इवोक्ड पोटेन्शिअल स्टडी मनी यंत्रणा शोधून काढली. त्यातून रुग्णविषयक विज्ञानाला नवी उपकरणं आणि निदान व उपचार पद्धती मिळाल्या. त्याचप्रमाणे मनाच्या अभ्यासाचे मेंदू संशोधनाद्वारे अनेक नवे पैलू उजेडात आले.
‘युअर ब्रेन अ‍ॅण्ड मनी’सारखं पुस्तक तयार होऊ शकलं ते यामुळेच. पैशांचा विचार करताना आपण दोन (मेंदूजन्य) विचारपद्धतीचा वापर करतो. डॅनिएल केनमन त्या पद्धतींना सिस्टीम १ व २ असं संबोधतात, तर जेसन झ्वाइग रिफ्लेक्सिस आणि रिफ्लेक्टिव (अनुक्रमे त्वरित प्रतिक्रिया, विचारपूर्वक प्रतिसाद) असं म्हणतात. त्या पद्धतींना फास्ट आणि स्लो (केनमन यांच्या पुस्तकाचं नाव ‘थिकिंग स्लो-फास्ट’) असंही म्हणतात.
जेसन यांच्या पुस्तकामध्ये अर्थव्यवहाराच्या कामासाठी उपलब्ध होणारे मेंदूतील पेशीजाल पूर्णपणे विकसित झालेले नाही. कारण अर्थव्यवहारातील गुंतागुंत ही त्यामानाने अर्वाचीन (गेल्या शे-पाचशे) काळातील आहे. त्यामुळे मानवी मेंदूमध्ये पूर्वापार संचिताप्रमाणे चालणाऱ्या त्वरित प्रतिक्रियेच्या प्रणाली मजबूत आहेत. या कार्यपद्धतीमध्ये भीती आणि बचाव या संकल्पना अधिक कार्यक्षम आणि सशक्त असतात. प्रत्यक्ष अर्थव्यवहारात त्या कारणास्तव अनेक चुका होतात अथवा भयप्रेरित निर्णय घेतले जातात. जुन्या चुकांमुळे पश्चात्ताप करणारे मन सतत बचावात्मक पवित्रे घेत राहते. जोखीम पत्करण्याची मानसिक तयारी होत नाही. अर्थशास्त्र, मेंदूशास्त्र आणि मानसशास्त्र या त्रिवेणी संगमातून मानवी व्यवहारातील उत्कर्षांच्या दिशा आणि मार्ग सापडतील. या पुस्तकात सर्वसामान्य वाचकाला रंजक, बोधप्रद आणि उत्कंठावर्धक माहिती इथे मिळेल.
डॉ. राजेंद्र बर्वे drrajendrabarve@gmail.com
प्रबोधन पर्व ..आपण आता शिक्केच मारतो
‘‘आजच्या जगाच्या संदर्भात संस्कृतीचे विभिन्न पैलू हे कसल्यातरी ‘अस्मिते’च्या खुणा ठरतात, त्यामुळे अनेक प्रश्न निर्माण झाले आहेत. यामुळे आपण संस्कृतीचा विचार करायला लागलो. मी ‘मराठी भाषिक’ वगैरे म्हणून आपण आपली ‘अस्मिता’ ठासून सांगून ‘इतर’ वेगळे करतो. यात ‘मी मराठी’ म्हणून श्रेष्ठ व इतर भाषक हा माझ्या पक्षी नकारात्मक गौण जे असेल त्याचा वाहक ठरतो. या पूर्वीही माणसे स्वत:ची भाषक व इतर वैशिष्टय़े स्वत:ला व इतरांना जाणवून देत असत. मात्र वसाहतकाळ व आता यात ही वैशिष्टय़े स्वत:चे नाणे कोणते हे सांगण्याची, विनिमयाची म्हणजे पर्यायाने फायदा काढण्याची गोष्ट बनली. या पूर्वीही मराठी व कन्नड परस्परांना मराठी-कन्नड म्हणून जाणायचे, त्याबद्दल चिमटेही काढायचे. मात्र तो माणूस दिसला, की त्याची पहिली व एकमेव ओळख मराठी-कन्नड अस्मितावाले अशी नव्हती, त्याच्या बाकीच्या ओळखी महत्त्वाच्या होत्या.. प्रादेशिक वगैरे अस्मितांचा मूल्यमापनात्मक निषेध किंवा गौरवीकरण नसायचे. संस्कृती नावाचे दालन वेगळे दाखवणे असे नव्हते.’’ राम बापट ‘राज्यसंस्था, भांडवलशाही आणि पर्यावरणवाद’ (मार्च २०१३) या पुस्तकातील ‘भारतीय संस्कृतीचा ओघ व आपली जबाबदारी’ या लेखात सांस्कृतिक अस्मितांविषयी लिहितात -‘‘ऑस्कर वाईल्डने म्हटल्यानुसार आता संस्कृतीची व्याख्या पोशाखासारखी बनली आहे. उच्च-गौण (हाय व लो) संस्कृती अशा संकल्पना आल्या. कोणते चित्र, संगीत, पोशाख, दारू, जेवण इ. म्हणजे सुसंस्कृत अशा ‘सुसंस्कृतते’च्या खुणा नक्की झाल्या. तेवढय़ा एखाद्या माणसात असल्या व बाकी तो काळा बाजारवाला जरी असला, तरी तो त्या चौकटीत ‘सुसंस्कृत’ म्हणायचा असा प्रकार सुरू झाला. मात्र अनेकांनी, विशेषत: गांधीजी किंवा विनोबा यांनी भौतिक जीवन, चांगले संगीत, वाचन इत्यादींच्या जोडीला ‘सद्भाव’ हा घटक सातत्याने संस्कृतीचा भाग मानला.. एखाद्या विचाराला कुणी गंभीरपणे घेत असेल, त्याचे साधन (रिसोर्स) बनवत नसेल, तर त्याचा आविष्कार हा वेगळाच असतो. तो समजून घ्यावा. मात्र, आपण आता शिक्केच मारत असतो.’’
