मिथेन हादेखील (कार्बन डायऑक्साइड प्रमाणे) एक हरितगृह वायू आहे. ऑक्सिजन वायूशिवाय जगणारे काही जिवाणू निसर्गात आढळतात. ते आपल्या जैविक प्रक्रियेद्वारे हा वायू हवेत सोडतात. वनस्पतीसुद्धा हा वायू उत्सर्जति करतात. कार्बनचा एक अणू आणि हायड्रोजनचे चार अणू मिळून तो तयार झालेला असतो. हा वायू पाणथळ, तेल खाणी, कोळसा खाणी आणि नसíगक भूक्षेत्रात सापडतो. पाणथळात वनस्पतीच्या कुजण्यातून (मिथेनोजिनेसिस प्रक्रियेतून) हा वायू उत्सर्जति होत असतो. हा हरितगृह वायू पृथ्वीला कार्बन वायूच्या २१ पटीने जास्त उष्मा देतो. पृथ्वीचे ‘ग्लोबल वाìमग’ होण्यास कारणीभूत ठरणारा तो एक खलनायक आहे. गेल्या १५० वर्षांत त्याचे वातावरणातील प्रमाण तिपटीने वाढले आहे. त्यातच वातावरण जितके तापते तेवढय़ा जास्त प्रमाणात हा वायू वनस्पतीद्वारे उत्सर्जति होतो. पेट्रोलियम इंधनांच्या भरमसाट वापरामुळे मोठय़ा प्रमाणात हा वायू वातावरणात मुक्त होत आहे, त्यामुळे हवामान बदलू लागले आहे.
त्याच वेळी, या वायूचे उपयुक्तता मूल्यसुद्धा उघडकीस आले आहे. कॉम्प्रेस्ड नॅचरल गॅस (उठॅ) या नसíगक वायूत मोठय़ा प्रमाणात मिथेन असतो व तो इंधन म्हणून कामास येतो. वाहनासाठी आणि घरगुती वापरांसाठी (स्वयंपाकघरातले इंधन) त्याचा वापर होत आहे.
पृथ्वीवरच्या काही भागांत, हा वायू जमिनीतून बाहेर पडतो व पेटतो, तेव्हा अखंड ज्वालेच्या रूपात नजरेस पडतो. वायूची ही नसíगक गळती वातावरणातील या हरितगृह वायूची वाढ होण्यास कारणीभूत ठरते. या दुर्मीळतेने आढळणाऱ्या अक्षय ज्वाला दिसायला मोहक आणि आकर्षक असल्या तरी वातावरणाला हानी पोहोचवितात. म्हणून संशोधक त्यांचा ठिकठिकाणी छडा लावीत आहेत.
आता तर संशोधकांना आढळून आले आहे की, समुद्रात असलेल्या गाळात किंवा ध्रुव प्रदेशातील गोठलेल्या जमिनीखाली किंवा नद्यांच्या खोऱ्यात क्लाथ्रेटसच्या रूपात हा वायू दडलेला आहे. हे एक प्रकारचे बर्फाचे चिमुकले गोळे असतात व त्यात हा वायू दडलेला असतो. या क्लाथ्रेटसमधला मिथेन वायू जळतो, तेव्हा त्याला ‘जळता बर्फ’ असे संबोधिले जाते.
आपल्याकडे या वायूचा साठा कृष्णा-गोदावरीचे खोरे, महानदीचे खोरे, अंदमान बेटाजवळचा समुद्र या विभागांत विखुरला आहे.
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
