यास्मिन शेख
हे वाक्य वाचा- ‘‘मराठीतील प्रतिथयश साहित्यिक वि. स. खांडेकर यांच्या ‘ययाती’ या कादंबरीला सर्वश्रेष्ठ ज्ञानपीठ पारितोषिक मिळाले होते.’’ या वाक्यातील आशय लक्षात येतो; पण एका शब्दाचे सदोष रूप लक्षात येईलच असे नाही. तो शब्द आहे- ‘प्रतिथयश’ या शब्दातील पहिला शब्द ‘प्रतिथ’याला काहीच अर्थ नाही. योग्य शब्द आहे ‘प्रथितयश’. प्रथित शब्दामध्ये धातू आहे प्रथ् (संस्कृत) अर्थ- पसरणे, प्रख्यात होणे. या धातूपासून विशेषण होते- प्रतिथ (सं.) अर्थ – प्रख्यात. यश (सं.) अर्थ-कीर्ती. प्रथितयश या शब्दाचा अर्थ आहे- ज्याची किंवा जिची कीर्ती प्रख्यात आहे असा किंवा अशी. प्रथ् या धातूपासून नाम (सं-नाम, स्त्रीलिंगी) होते – प्रथा – अर्थ – चाल, रूढी, प्रख्याती, प्रथितयश या शब्दाचा अर्थ योग्य आहे. आणि तोच शब्द वरील वाक्यात वापरणे आवश्यक आहे. ‘प्रतिथयश’ हा शब्द निर्थक आहे. वरील वाक्य असे हवे – ‘मराठीतील प्रथितयश साहित्यिक वि. स. खांडेकर..’
अशाच आणखी एका चुकीच्या शब्दाची योजना आपण वारंवार करतो. वाक्य- ‘त्याच्या म्हणण्याचा मतितार्थ तुझ्या लक्षात आला का?’ मतितार्थ शब्द सदोष आहे; खरे म्हणजे अर्थशून्य आहे. निर्दोष, योग्य शब्द आहे- ‘मथितार्थ’. मथ् (संस्कृत धातू) अर्थ घुसळणे. मथ्पासून साधलेले विशेषण आहे – मथित. अर्थ आहे – घुसळून काढलेला. चर्चा, वाद किंवा परीक्षण यांतून निघालेला. ‘मथितार्थ’ या शब्दाचा अर्थ आहे- घुसळून काढलेल्या परीक्षणाचा निष्कर्ष, तात्पर्य. (‘अर्थ’ या शब्दाचा अर्थ आहे- चर्चेतून, परीक्षणातून निघालेला.) आणखी एक चुकीची पण रूढ असलेली वाक्यरचना अशी – ‘माझ्या मित्रावर इतकी संकटे आली, त्यामुळे त्याची झालेली दुरावस्था पाहवत नाही.’ या वाक्यात शब्दाचे चुकीचे रूप आहे- दुरावस्था. दुर किंवा दु: – शब्दाच्या आधी येणारा उपसर्ग. दुर अवस्था = दुरवस्था (दु:-वाईट) शब्दाचा अर्थ आहे – वाईट अवस्था. ‘दुरवस्था’ हा शब्द योग्य. असेच काही शब्द- दुर्दशा, दुर्दैव, दुर्बुद्धी, दुराचार, दुरात्मा, दरुगध, दुर्गुण, दुबरेध (कळण्यास कठीण), दुर्मिळ- (मिळण्यास कठीण) इत्यादी.
