कुतूहल : पाण्याखालील सागरी गवत

चार सागरी वनस्पती कुलांपैकी ‘झोस्टेरेसी’ हे समशीतोष्ण आणि उपोष्णकटिबंधीय किनारपट्टीच्या पाण्यात आढळणाऱ्या सागरी बारमाही फुलांच्या वनस्पतींचे एक कुल आहे. कोरिया आणि जपानच्या आसपास यांची सर्वाधिक विविधता आढळते. या कुलातील बहुतेक सागरी वनस्पती त्यांचे संपूर्ण जीवनचक्र पाण्याखाली पूर्ण करतात. जलीय वातावरणात तंतुमय परागकण विखुरण्यास अनुकूल असतात आणि रंध्र नसलेली रिबिनीसारखी पाने असतात.

 झोस्टेरा वनस्पती या सल्फेट पॉलीसॅकराइडचा स्रोत आहेत. या सागरी वनस्पती वनौषधी आहेत आणि त्यात प्रामुख्याने सरपटणारे मूलक्षोड आहे. या कुलाची खासियत म्हणजे वैशिष्टय़पूर्ण बारीक ग्रंथींची उपस्थिती. झोस्टेरेसी कुलात दोन प्रजाती, फिलोस्पॅडिक्स आणि झोस्टेरा या असून त्यांच्यामध्ये अंदाजे २२ जाती आहेत. या वनस्पती अनेक समुद्री जीवांना अन्न आणि निवासस्थान प्रदान करतात. कमी वयाच्या माशांचे खोल पाण्यात स्थलांतर होण्याआधी त्यांचा हा संरक्षणात्मक अधिवास असतो. माशांच्या जीवनचक्रात म्हणून यांचे स्थान महत्त्वाचे आहे. सामान्य इल ग्रास (झोस्टेरामरिना) ही पूर्वापार भरतीच्या पाण्यातील एक महत्त्वाची वनस्पती मानली जाते. तिची वाळलेली पाने काचेच्या वस्तू पॅक करण्यासाठी आणि गाद्या भरण्यासाठी वापरली जात.

या वनस्पती शिसे या धातूचा समृद्ध स्रोत असतात. शिशामुळे विषाणू संक्रमण बरे करण्याची क्षमता येते. कुत्रा व मेंढी यांच्या रक्तावर पोसणाऱ्या गोचिडींमुळे पसरणाऱ्या ‘टिक-बोर्न एन्सेफॅलिटिस व्हायरस’साठी (टीबीईव्ही) औषध या वनस्पतींमुळे शोधले गेले. झोस्टेरेसी गवतामध्ये गोचिडीने होणाऱ्या मेंदूज्वराचे विषाणू संक्रमण बरे करणारे पॉलीफेनॉल कॉम्प्लेक्स (पीपीसी), ज्यामध्ये रोझमॅरिनिक आम्ल, ल्युटिओलिन डायसल्फेट, बायो-फ्लेव्होनॉइड  आणि प्रामुख्याने ल्युटोलिन आणि एपिजेनिन असतात. याचा रुग्णांच्या उपचारांसाठी वापर केला गेला तेव्हा लक्षात आले की, ही सागरी वनस्पती रुग्णांच्या जिवंत पेशींसाठी खूप कमी प्रमाणात विषारी आहे. पेशींमध्ये विषाणू संपर्क होण्याअगोदर टीबीईव्ही त्यांच्याविरुद्ध सक्रिय होते. त्यामुळे असे अनुमान काढले गेले आहे की, पीपीसी हे द्रव्य टीबीईव्ही विषाणूचा इतर  पेशींमध्ये प्रवेश थांबवते. तसेच, ल्युरोमारिन नावाच्या औषधामध्ये रोझमॅरिनिक आम्ल आणि ल्यूटोलिन ही द्रव्ये असलेल्या झोस्टेरा एशियाटिका वनस्पतीचा  अर्क आहे. तीव्र टीबीईव्ही संसर्ग झालेल्या रुग्ण उंदरावर हे औषध उपयोगी असल्याचे आढळले आहे.