मॅथ्यू फॉन्टेन मॉरी शेतकरीपुत्र होते. वडिलांनी छोटय़ा मॅथ्यूला शाळेत न घालता शेतकामाला जुंपले. पण अपघातात झाडावरून पडल्याने ते शेतकामायोग्य राहिले नाहीत, तेव्हा शाळेत घातले. १८२५ मध्ये ते अमेरिकन नौदलात शिकाऊ उमेदवार म्हणून रुजू होऊन नंतर मोठे अधिकारी झाले. १८२६ ते १८३० दरम्यान मॉरी यांनी नौदलाच्या कामासाठी पृथ्वी प्रदक्षिणा केली. पुढे पदोन्नतीने ते लेफ्टनंट झाले. समुद्राबद्दल सखोल ज्ञान मिळवल्यामुळे मॉरी ‘आधुनिक समुद्रशास्त्राचे जनक’ ठरले. घोडागाडीच्या अपघातात मॉरी पंगू झाले. लष्कराला आवश्यक शरीरक्षमता नसल्याने संरक्षण दलाने त्यांच्या ज्ञानाचा, कौशल्याचा वेगळय़ा प्रकारे उपयोग करून घेतला.
समुद्रासारख्या जलाशयांच्या मापन, चित्रण, आलेखनात मॉरी तज्ज्ञ होते. तक्ते-आराखडे वर्णननोंदी करून संग्रह जपण्याचे काम त्यांच्याकडे होते. जलशास्त्र मापन-साधने, उपकरणे साठवणे, त्यांच्या सुधारित नव्या आवृत्त्या उपलब्ध करून देणे, यासाठी नौदल विभागाची जबाबदारी मॉरींना मिळाली. त्यांनी जगभरच्या शेकडो बोटींच्या कप्तानांना जलप्रवासांचे तपशील विशिष्ट पद्धतीत पाठवण्याची विनंती केली. अशा हजारो नोंदींतून त्यांना जगभरच्या समुद्रांतील नद्या म्हणजे प्रवाह, वारे, समुद्रांवरचे हवामान याबद्दल माहिती कळली. त्यावरून त्यांनी समुद्रातील नवे, कमी अंतराचे मार्ग शोधले. परिणामी युरोप, अमेरिका प्रवासातील ४५ दिवसांचा वेळ, इंधन, पैसे वाचू लागले. समुद्रप्रवास जास्त सुरक्षितही झाला. त्यामुळे जगभरचे समुद्रप्रेमी कृतज्ञतेने त्यांना ‘समुद्रप्रवासातील वाटाडय़ा’ म्हणू लागले.
मॉरी यांनी १८५४ पासूनच्या अमेरिकन आणि ब्रिटिश नौदलांनी केलेल्या समुद्रांच्या खोलीबाबतच्या नोंदी अभ्यासल्या. त्यांच्या लक्षात आले की, उत्तर अटलांटिक महासागराच्या तळाशी एक लांबलचक पर्वतरांग आहे. तिची लांबी मोजण्याचा प्रयत्न केला. उत्तर-दक्षिण अटलांटिक महासागर तळावरील पर्वतरांग सुमारे १६ हजार किलोमीटर लांबीची आहे, तर जगातल्या साऱ्या महासागरांच्या तळपृष्ठावरील पर्वतरांगांची लांबी तब्बल ४०-५० हजार किलोमीटर आहे. झाडाच्या पानांवरील शिरांप्रमाणे महासागरतळावर, उत्तर ध्रुवापासून दक्षिण ध्रुवापर्यंत जाणाऱ्या पर्वतरांगा आहेत, असे समर्पक वर्णन त्यांनी लिहून ठेवले आहे.
‘फिजिकल जिओग्राफी ऑफ द सी’सारखे ग्रंथ लिहून मॉरी यांनी सागरविज्ञानाच्या सैद्धान्तिक संकल्पनांत भर घातली. नाविक सेवा देणाऱ्या, वापरणाऱ्या सर्वाना दैनंदिन जीवन-व्यवहारांमध्येही त्यांच्या कामाचा लाभ झाला. वंशभेदावर आधारित गुलामगिरीचे छुपे समर्थन ही मात्र मॉरींच्या जीवनातील काळी बाजू होती.
नारायण वाडदेकर,मराठी विज्ञान परिषद
