विशाल भाषा प्रारूपे हा आधुनिक तंत्रज्ञानातील एक महत्त्वपूर्ण शोध आहे. त्यांच्या अनेक फायद्यांमुळे ही प्रारूपे विविध क्षेत्रांमध्ये क्रांतिकारक बदल घडवून आणत आहेत. मात्र, त्यांच्या वापरात काही मर्यादा आणि आव्हानेही आहेत.
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
या प्रारूपांची सर्वांत मोठी ताकद म्हणजे त्यांची विविध प्रकारची सामग्री निर्माण करण्याची आणि वापरकर्त्यांशी नैसर्गिकरीत्या संवाद साधण्याची क्षमता. भाषांतर, सारांश काढणे, डेटा विश्लेषण यांसारखी कामे ही प्रारूपे कुशलतेने आणि स्वयंचलितरीत्या करू शकतात, ज्यामुळे मानवी हस्तक्षेपाची गरज कमी होते आणि कामाची गती वाढते. अनेक भाषांमध्ये काम करू शकण्याची क्षमता त्यांना जागतिक स्तरावर उपयुक्त बनवते.
लहान आणि मध्यम आकाराच्या संस्थांसाठी मुक्त स्राोत विशाल भाषा प्रारूपे एक किफायतशीर पर्याय आहे. कारण त्यांच्या वापरासाठी कोणतेही परवाना शुल्क द्यावे लागत नाही. विशेष क्षेत्रांत काम करणाऱ्या आस्थापनांना विशाल भाषा प्रारूपांचे अतिरिक्त प्रशिक्षण आणि सूक्ष्ममेलन (फाइन ट्यूनिंग) करून विशिष्ट वापरासाठी तयार करता येते; यामुळे संसाधनांची बचत होते.
या फायद्यांसोबतच वि.भा. प्रारूपांसंबंधी काही महत्त्वाच्या आव्हानांचाही विचार करणे आवश्यक आहे. या प्रारूपांच्या प्रशिक्षणासाठी प्रचंड आकाराचा डेटासंच, वेगाने प्रशिक्षण देण्यासाठी आवश्यक ग्राफिक्स प्रोसेसिंग युनिट्स (जी.पी.यू.) आणि मोठ्या प्रमाणात ऊर्जा, यांची आवश्यकता असते, त्यामुळे त्यांची निर्मिती खर्चीक ठरते; हा खर्च काही दशलक्ष डॉलर्सचा असू शकतो.
विशाल भाषा प्रारूपांकडून काही वेळा भ्रमित करणारी, खोटी, हानीकारक, पूर्वग्रहदूषित, असंबद्ध किंवा भेदभावपूर्ण सामग्री निर्माण केली जाऊ शकते. शिवाय, खोडसाळ वापरकर्त्यांकडून त्यांचा गैरवापर होण्याची शक्यता असते, ज्यामुळे समाजस्वास्थ्य किंवा राष्ट्रहिताला धोका निर्माण होऊ शकतो.
विशाल भाषा प्रारूपांकडे रूढार्थाने ‘बुद्धिमत्ता’ नसते आणि त्यांच्या निर्णयप्रक्रियेत पारदर्शकताही नसते. यामुळे निर्णयांमागील तर्क समजून घेणे कठीण जाते. सोपे संगणक कोड जरी प्रारूपे लिहू शकत असली तरी जटिल कोड लिहिणे त्यांना जड जाते. आणखी एक त्रुटी म्हणजे प्रारूपांचा वापर करताना दिला जाणारा संवेदनशील डेटा आणि वापरकर्त्यांची माहिती यांची गोपनीयता राखण्यासाठीचे कायदे अनेक राष्ट्रांमध्ये अद्याप अस्तित्वात नाहीत. थोडक्यात, विशाल भाषा प्रारूपांमध्ये अपार क्षमता आहेत, परंतु त्यांचा वापर करताना काळजी घेणे आवश्यक आहे. त्यांच्या फायद्यांचा पुरेपूर लाभ घेत असताना त्यांच्या मर्यादा लक्षात घेऊन त्यांचा जबाबदारीने वापर करणे महत्त्वाचे आहे. भविष्यात या प्रारूपांच्या क्षमता आणखी वाढतील आणि त्यांच्या मर्यादा कमी होतील अशी अपेक्षा आहे.
संजीव तांबे
या प्रारूपांची सर्वांत मोठी ताकद म्हणजे त्यांची विविध प्रकारची सामग्री निर्माण करण्याची आणि वापरकर्त्यांशी नैसर्गिकरीत्या संवाद साधण्याची क्षमता. भाषांतर, सारांश काढणे, डेटा विश्लेषण यांसारखी कामे ही प्रारूपे कुशलतेने आणि स्वयंचलितरीत्या करू शकतात, ज्यामुळे मानवी हस्तक्षेपाची गरज कमी होते आणि कामाची गती वाढते. अनेक भाषांमध्ये काम करू शकण्याची क्षमता त्यांना जागतिक स्तरावर उपयुक्त बनवते.
लहान आणि मध्यम आकाराच्या संस्थांसाठी मुक्त स्राोत विशाल भाषा प्रारूपे एक किफायतशीर पर्याय आहे. कारण त्यांच्या वापरासाठी कोणतेही परवाना शुल्क द्यावे लागत नाही. विशेष क्षेत्रांत काम करणाऱ्या आस्थापनांना विशाल भाषा प्रारूपांचे अतिरिक्त प्रशिक्षण आणि सूक्ष्ममेलन (फाइन ट्यूनिंग) करून विशिष्ट वापरासाठी तयार करता येते; यामुळे संसाधनांची बचत होते.
या फायद्यांसोबतच वि.भा. प्रारूपांसंबंधी काही महत्त्वाच्या आव्हानांचाही विचार करणे आवश्यक आहे. या प्रारूपांच्या प्रशिक्षणासाठी प्रचंड आकाराचा डेटासंच, वेगाने प्रशिक्षण देण्यासाठी आवश्यक ग्राफिक्स प्रोसेसिंग युनिट्स (जी.पी.यू.) आणि मोठ्या प्रमाणात ऊर्जा, यांची आवश्यकता असते, त्यामुळे त्यांची निर्मिती खर्चीक ठरते; हा खर्च काही दशलक्ष डॉलर्सचा असू शकतो.
विशाल भाषा प्रारूपांकडून काही वेळा भ्रमित करणारी, खोटी, हानीकारक, पूर्वग्रहदूषित, असंबद्ध किंवा भेदभावपूर्ण सामग्री निर्माण केली जाऊ शकते. शिवाय, खोडसाळ वापरकर्त्यांकडून त्यांचा गैरवापर होण्याची शक्यता असते, ज्यामुळे समाजस्वास्थ्य किंवा राष्ट्रहिताला धोका निर्माण होऊ शकतो.
विशाल भाषा प्रारूपांकडे रूढार्थाने ‘बुद्धिमत्ता’ नसते आणि त्यांच्या निर्णयप्रक्रियेत पारदर्शकताही नसते. यामुळे निर्णयांमागील तर्क समजून घेणे कठीण जाते. सोपे संगणक कोड जरी प्रारूपे लिहू शकत असली तरी जटिल कोड लिहिणे त्यांना जड जाते. आणखी एक त्रुटी म्हणजे प्रारूपांचा वापर करताना दिला जाणारा संवेदनशील डेटा आणि वापरकर्त्यांची माहिती यांची गोपनीयता राखण्यासाठीचे कायदे अनेक राष्ट्रांमध्ये अद्याप अस्तित्वात नाहीत. थोडक्यात, विशाल भाषा प्रारूपांमध्ये अपार क्षमता आहेत, परंतु त्यांचा वापर करताना काळजी घेणे आवश्यक आहे. त्यांच्या फायद्यांचा पुरेपूर लाभ घेत असताना त्यांच्या मर्यादा लक्षात घेऊन त्यांचा जबाबदारीने वापर करणे महत्त्वाचे आहे. भविष्यात या प्रारूपांच्या क्षमता आणखी वाढतील आणि त्यांच्या मर्यादा कमी होतील अशी अपेक्षा आहे.
संजीव तांबे
