सयाजीरावांची चतुराई

कुतूहल : पिंजण विभागातील यंत्रे- भाग ३
स्वयंचलित गाठ उकलक : मानवचलित गाठ उकलक यंत्राच्या अनेक मर्यादांमुळे स्वयंचलित गाठ उकलक विकसित करण्यात आले. स्वयंचलित गाठ उकलक यंत्राचे मूल तत्त्व म्हणजे या यंत्राच्या साहाय्याने गाठीतील कापूस उकलून तो पुढील यंत्राकडे पाठविला जातो. स्वयंचलित गाठ उकलक यंत्राच्या तीन पिढय़ा विकसित झाल्या. पहिल्या पिढीतील यंत्रांमध्ये उकलक यंत्र हे एका जागी स्थिर असे व गाठी मागे-पुढे किंवा चक्राकार मार्गात हलत असत. दुसऱ्या पिढीतील यंत्रांमध्ये गाठी जमिनीवर स्थिर ठेवलेल्या असतात आणि उकलक यंत्र हे एका बाजूकडून दुसऱ्या बाजूला जात गाठीमधील कापूस उकलून घेते. या यंत्राचा मुख्य फायदा म्हणजे यामध्ये गाठींची संख्या मोठी असते. तिसऱ्या पिढीतील यंत्रामध्ये यंत्र व गाठी दोन्हीही चल असतात.
वर्तमानकाळात दुसऱ्या पिढीतील स्वयंचलित गाठ उकलक यंत्र हे सर्वात लोकप्रिय आहे. या यंत्रामध्ये गाठीमधील कापूस एक किंवा दोन दातेरी रुळांच्या साहाय्याने वर उचलला जातो. हे रूळ एका टॉवरमध्ये बसविलेले असतात. हा टॉवर रेल्वेच्या रुळासारखा रुळावरून एका बाजूकडून दुसऱ्या बाजूला फिरत असतो. या रुळांच्या दोन्ही बाजूला कापसाच्या गाठी ठेवलेल्या असतात. टॉवरमधील दातेरी रूळ गाठींवर टेकतात आणि कापूस खेचून घेतात. हा कापूस पुढे शोषपंपाच्या साहाय्याने खेचून घेऊन पुढील यंत्राकडे पाठविला जातो. गाठीतील कापूस जसजसा कमी होईल तसतसे गाठींची उंची कमी होऊ लागते. या वेळी टॉवरमधील दातेरी रूळ खाली करून ते कायमपणे गाठींवर टेकतील अशी योजना केलेली असते. त्यामुळे गाठीतील कापूस संपेपर्यंत कापूस व्यवस्थित खेचून घेतला जातो.
स्वयंचलित गाठ उकलक यंत्राचे मुख्य लाभ म्हणजे िपजण विभागाच्या सुरुवातीलाच गाठींची संख्या मोठी ठेवता येते. आधुनिक यंत्रात दोन्ही बाजूला मिळून १८० पर्यंत गाठी ठेवता येतात. गाठींची संख्या वाढल्यामुळे या सर्व गाठींतील कापसाच्या तंतूंचे उत्तम प्रकारे एकजिनसी मिश्रण करणे शक्य होते. याशिवाय गाठीतील कापूस हा यंत्राच्या साहाय्याने उचलला जात असल्यामुळे सुरुवातीला कापसाच्या पुंजक्याचे आकारमान अगदी लहान ठेवणे शक्य होते. या यंत्राने सुरुवातीला कापसाच्या पुंजक्याचे वजन ५ ते १० मि.ग्रॅम इतके कमी करता येते.
– चं. द. काणे  (इचलकरंजी)
मराठी विज्ञान परिषद,
वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२ – office@mavipamumbai.org