भारतीय ज्ञानपीठाचा १९९३ चा पुरस्कार उडिया भाषेतील प्रसिद्ध लेखक डॉ. सीताकांत महापात्र यांना भारतीय साहित्यातील १९७३ ते १९९२ या कालावधीतील योगदानासाठी प्रदान करण्यात आला. ओरिसामधील कटक जिल्ह्यातील चित्रोत्पला नदीच्या तीरावरील महानगा या छोटय़ाशा गावात एका सुशिक्षित, सुसंस्कृत, मध्यमवर्गीय कुटुंबात १७ सप्टेंबर १९३७ मध्ये महापात्र यांचा जन्म झाला. स्थानिक शाळेतून मॅट्रिकची परीक्षा उत्तीर्ण झाल्यावर संपूर्ण इतिहास विषय घेऊन त्यांनी १९५७ साली पदवी संपादन केली आणि राज्यशास्त्र विषय घेऊन अलाहाबाद विश्वविद्यालयातून १९५९ साली प्रथम क्रमांकाने एम.ए.ची पदवी संपादन केली. उत्कल विद्यापीठातून सामाजिक मानवशास्त्रीय विज्ञानात डॉक्टरेट केल्यानंतर केम्ब्रिज विद्यापीठातून पदविकाही त्यांना मिळाली. याशिवाय आयएएस परीक्षा उत्तीर्ण झाल्यावर विद्यापीठातील अध्यापनाच्या जबाबदारीतून मुक्त होऊन त्यांनी भारतीय प्रशासन सेवेत अनेक उच्च पदे भूषविली. प्रारंभी ओरिसा शासन सेवेत (१९९०-१९९५) सचिव आणि नंतर युनेस्कोत सांस्कृतिक विकासकार्यात प्रमुख अधिकारी (१९९४-९६) म्हणून कार्यरत होते. १९९६ मध्ये शासकीय सेवेतून निवृत्त झाल्यावर डॉ. सीताकांत महापात्र यांची नियुक्ती होमी भाभा अधिष्ठान व एन. बी. टी. या संस्थेमध्ये अध्यक्ष म्हणून झाली. केम्ब्रिज विद्यापीठ आणि हार्वर्ड विद्यापीठाचे ते सन्माननीय फेलो होते. तसेच होमी भाभा फेलोशिपही त्यांना दिली गेली. या काळात त्यांनी पूवरेत्तर भारतातील आदिवासी समाजाच्या आधुनिकीकरण प्रक्रियेचा अभ्यास केला. आदिवासी काव्यरचना केल्या. अनेक शोधनिबंध लिहिले. भारतीय आदिवासी मौखिक काव्यपरंपरेचे नऊ संग्रह अनुवादित करून संपादित केले. शासकीय सेवेत असूनही त्यांनी लेखन-वाचन हा व्यासंग सातत्याने जोपासला. त्यांची सुमारे ९८ पुस्तके प्रसिद्ध झाली आहेत. अधिकतर लेखन उडिया भाषेत असून, इंग्रजीतही काही पुस्तके प्रकाशित झाली आहेत.पाश्चात्त्य कवितेच्या विविध परंपरांचा त्यांचा व्यासंग दांडगा आहे. तसेच पारंपरिक ओरिया कवितेची जाणही गहिरी आहे आणि आदिवासी जनजीवनाशी असलेला घनिष्ठ संबंध या साऱ्यांनी त्यांची काव्यसंवेदना घडविली आहे.
– मंगला गोखले
mangalagokhale22@gmail.com
रक्तातल्या पेशींचे मोजमापन
काही आरोग्यविषयक समस्यांचं निदान करण्यासाठी आपल्याला रक्ताची तपासणी करून घ्यावी लागते. या तपासणीच्या अहवालात आपल्या रक्तात असणाऱ्या वेगवेगळ्या घटकांचं प्रमाण आणि रक्तातल्या निरनिराळ्या रक्तपेशींची संख्या दिलेली असते. केवळ सूक्ष्मदर्शकाच्या मदतीनेच पाहता येतील, अशा या सूक्ष्मपेशींची संख्या अचूकपणे कशी मोजली जाते?
कांद्याच्या पापुद्रय़ाल्या किंवा पानातल्या पेशी तसंच आपल्या त्वचेतल्या पेशी एकमेकांना जोडलेल्या असतात. जेव्हा पेशींच्या एखाद्या नमुन्यातल्या पेशी एकमेकांना जोडून असतात तेव्हा सूक्ष्मदर्शकाखाली विशिष्ट भागातल्या पेशींची संख्या थेट मोजणं शक्य असतं. पण जेव्हा रक्तासारख्या एखाद्या द्रवरूप नमुन्यातल्या पेशी मोजायच्या असतात, तेव्हा त्या अशा प्रकारे थेट मोजता येत नाहीत. त्या मोजण्यासाठी हिमोसायटोमीटर या उपकरणाचा वापर करावा लागतो.
हे उपकरण म्हणजे केवळ एक विशिष्ट प्रकारची जाड काचपट्टी असते. ही काचपट्टी सूक्ष्मदर्शकाखाली ठेवून पाहिल्यावर तिच्यावर उभ्या-आडव्या सरळ रेषांनी बनलेले अनेक लहान-लहान चौकोन दिसतात. लेसर किरणांच्या मदतीने अतिशय काळजीपूर्वक कोरून हे चौकोन आखले जातात. या चौकोनांची रचना विशिष्ट पद्धतीने केलेली असते. काचपट्टीवर नऊ चौरस मिलिमीटर जागेमध्ये एक मिलिमीटर x एक मिलिमीटर आकाराचे एकूण नऊ चौरस असतात. चौरस आखलेला नऊ चौरस मिलिमीटर जागेवरचा काचपट्टीवरचा भाग किंचितसा खोलगट केलेला असतो. त्याची खोली ०.१ मिलिमीटर इतकी असते.
काचपट्टीवर असलेल्या नऊ चौरसांपकी काचपट्टीच्या चार कोपऱ्यांमध्ये असलेल्या चार चौरसांमध्ये प्रत्येकी सोळा सूक्ष्म चौरस आखलेले असतात. काचपट्टीवर केंद्रस्थानी असलेल्या
एक मिलिमीटर x एक मिलिमीटर आकाराच्या चौरसामध्ये मात्र समान आकाराचे पंचवीस सूक्ष्म चौरस कोरलेले असतात. या पंचवीस सूक्ष्म चौरसांचं प्रत्येकी सोळा अतिसूक्ष्म चौरसांमध्ये विभाजन केलेलं असतं. म्हणजे हा प्रत्येक अतिसूक्ष्म चौरस ०.०५ मिलिमीटर x ०.०५ मिलिमीटर मापाचा असतो.
हिमोसायटोमीटरचा केंद्रस्थानी असलेला चौरस आणि चारही कोपऱ्यांतले चौरस सोडून उरलेल्या चौरसांचा सहसा वापर केला जात नाही. हिमोसायटोमीटरचा वापर करून आकाराने फारच सूक्ष्म असणाऱ्या पेशींची संख्यासुद्धा तुलनेने मोठय़ा आकाराच्या पेशींइतकीच अचूकपणे मोजता येते.
– प्रिया लागवणकर
मराठी विज्ञान परिषद,
वि. ना. पुरव मार्ग, चुनाभट्टी, मुंबई २२
office@mavipamumbai.org
