भाषासूत्र : तोळं नव्हे तोळा

तो सराफाच्या दुकानात गेला. सोनाराला म्हणाला, ‘‘मी एक तोळं सोनं आणलं आहे. त्याची साखळी करायची आहे. केव्हा येऊ घ्यायला?’’

या वाक्यांतील एका वाक्यात झालेली सदोष रचना तुमच्या ध्यानात आली असेल. दोष आहे ‘एक तोळं सोनं’ या शब्दयोजनेत. संस्कृत भाषेतील ‘तोल’ या पुल्लिंगी नामाचे मराठीत झालेले तत्भव रूप आहे ‘तोळा’. तोल याचा अर्थ आहे – वजनाचे एक परिमाण. मराठीतही सोने, चांदी यांच्या संदर्भात ‘तोळा’ हा शब्द आपण वापरतो. तोळा, मासा, गुंज हे शब्द सोन्या-चांदीच्या वजनाचे परिमाण याअर्थी योजले जात असत. त्यांतील ‘मासा’, ‘गुंज’ हे शब्द भाषेतून जवळजवळ लुप्त झाले आहेत. ‘तोळा’ या शब्दाऐवजी इंग्रजीतील ‘ग्रॅम’ शब्दच अलीकडे रूढ झालेला आढळतो. मात्र एखाद्याच्या अशक्त प्रकृतीचा उल्लेख करताना ‘तोळामासा प्रकृती’ असे उद्गार ऐकायला मिळतात.

‘तोळा’ हे पुिल्लगी, एकवचनी नाम आहे. त्याचे अनेकवचक तोळे (पु.अ.व.) वरील वाक्यात तोळं (तोळे-एकरान्ताऐवजी अनुस्वार) हे नाम, नपुंसकिलगी एकवचनी आहे. तोळं हा नपुंसकिलगी शब्दच मराठीत नाही. तोळा या पुिल्लगी नामाचे अनेकवचन ‘तोळे’ असे होते. एक तोळा सोने (सोनं), दहा तोळे सोने (सोनं) ही रूपे योग्य आहेत. हे लक्षात घेऊन मराठी भाषकांनी बोलताना आणि लिहितानाही ‘एक तोळं सोनं किंवा चांदी’ अशी शब्दयोजना करू नये किंवा असे ऐकले किंवा वाचले तर ती चूक मान्य करावी व जमल्यास दुरुस्त करावी. एक लक्षात घ्या – या शब्दयोजनेत अर्थ समजत असला, तरी चूक ही चूकच असते. ती टाळणे हेच सयुक्तिक आहे. आता कडधान्ये, साखर, तांदूळ, गहू, कांदा, बटाटा, मटार, इ. भाज्यांसाठी ग्रॅम किंवा किलो, पेयांसाठी आणि द्रवपदार्थासाठी लिटर, उंची-लांबी यासाठी मीटर हे शब्द मराठी भाषेने स्वीकारले आहेत. हे मराठी भाषेवर अतिक्रमण आहे, असे मला वाटत नाही. जगभरात हे शब्द मान्य झाले आहेत. मराठीतील बिघा, मैल, कोस, शेर, स्तल, छटाक असे परिमाणदर्शक शब्द हळूहळू नष्ट होत आहेत. त्याऐवजी परिमाणदर्शक नवे शब्द भाषेने स्वीकारले आहेत. वरील वाक्य ‘‘मी एक तोळा सोनं (सोने) आणलं आहे.’’ असे हवे. या लेखात मला मुख्यत: ‘तोळं’ या शब्दाची वाक्यामध्ये योजना चुकीची आहे, हे सुचवायचे आहे.