मध्ययुगीन रोमन वास्तुशास्त्र

–  सुनीत पोतनीस

sunitpotnis@rediffmail.com

प्रदूषण निदर्शक वनस्पती

जमीन मुख्यत्वे सिलिका, लोखंड आणि अ‍ॅल्युमिनियम यांच्या ऑक्साइडपासून बनलेली असते. मातीत इतरही अनेक मूलद्रव्ये असतात. मातीचे व दगडाचे पृथक्करण करताना ही द्रव्ये  निरनिराळ्या संयुगांच्या स्वरूपात वेगळी होतात. गंधकाचे ऑक्साइड्स, फ्लोराइड्स ही मोठय़ा प्रमाणात हवेत मिसळतात. कोळसा व पेट्रोलचे उच्च तापमानात ज्वलन करताना हवेतील नायट्रोजनचेही ज्वलन होऊन नायट्रोजन ऑक्साइड्स वातावरणात मिसळतात. हवेतील सल्फरडाय ऑक्साइड, नायट्रोजन ऑक्साइड्स, फ्लोराइड्स आणि वेगवेगळ्या कारणांनी हवेत मिसळणारी धूळ यांनाच आपण वायुप्रदूषण म्हणतो. या प्रदूषकांचा प्राणिमात्रांवर परिणाम होतो. त्यांना श्वासोच्छ्वास करण्यास त्रास होतो. हा त्रास चुकवण्यासाठी दूषित हवेपासून दूर जाण्याचा पर्याय प्राण्यांना उपलब्ध असू शकतो. मात्र वनस्पतींना हा त्रास सहन करणे भाग पडते. त्यामुळे त्यांच्यावर त्याचा कसा परिणाम होतो ते पाहू या.

सल्फरडाय ऑक्साइड हा प्रदूषक माफक प्रमाणात असतो तोपर्यंत वनस्पती त्यातील गंधक शोषून घेऊन प्रकाश संश्लेषणाबरोबर प्रथिने गठित करतात. पण प्रदूषणाची तीव्रता जास्त असेल तर मात्र हरितद्रव्यांचा नाश होतो. हा नाश तीव्रतेच्या प्रमाणात पायरी पायरीने वाढत जातो. पानांच्या शिरांदरम्यानचा नाजूक भाग प्रथम तांबूस नंतर पिवळा पडतो. प्रदूषण चालूच राहिले तर हाच भाग निर्जीव होऊन गळून पडतो. पानाला भोके पडतात. पुढची पायरी म्हणजे पान गळून पडते. फांद्या बोडक्या होतात. कालांतराने झाड मरतेही.

निरनिराळ्या  झाडांची प्रदूषण सहन करण्याची क्षमता वेगवेगळी असते. म्हणजे काही वनस्पती दुसऱ्या काही वनस्पतींपेक्षा जास्त प्रदूषण सहन करू शकतात. सप्तपर्णी, चिकू, वड, रुई या वनस्पती प्रकारांची प्रदूषण सहनशीलता जास्त असते. तर आंबा, आसूपालव, पांगारा आणि सूर्यफुलाच्या जातीतील फुलझाडे वायुप्रदूषणाबाबत संवेदनशील असल्याचे आढळून आले आहे.

हवेतील प्रदूषकांचे उपकरणाच्या साहाय्याने मापन करण्यात अनेक अडचणी आहेत.  म्हणून संवेदनशील वनस्पतींचा उपयोग करावा असे सुचवले जाते. संवेदनशील झाडे किंवा फुलझाडांच्या कुंडय़ा शहरात आणि कारखान्याच्या परिसरात ठिकठिकाणी ठेवून प्रदूषण निदर्शक म्हणून वापरणे अनेक देशांमध्ये रूढ झाले आहे. भारतातही ते आता होत आहे.

प्रा. शरद चाफेकर

मराठी विज्ञान परिषद,

वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२
office@mavipamumbai.org