कुतूहल – आधुनिक आवर्तसारणी

या आवर्तसारणीत, एखाद्या जागी जर अपेक्षित गुणधर्माचे मूलद्रव्य नसेल, तर त्या जागी मेंडेलीव्हने रिकामी जागा सोडली. अशा ‘भावी’ मूलद्रव्यांना त्याने तात्पुरती नावेही दिली. उदाहरणार्थ, अ‍ॅल्युमिनियमच्या स्तंभात एका जागेवर त्याने एकॉल्युमिनियम हे नाव देऊन अ‍ॅल्युमिनियमसारखे गुणधर्म असलेल्या मूलद्रव्यासाठी जागा मोकळी ठेवली. १८७५ साली तिथे अपेक्षित असलेले मूलद्रव्य सापडले. कालांतराने या मूलद्रव्याला ‘गॅलियम’ हे नाव दिले गेले.

आणखी वाचा

कुतूहल : किरणोत्सारी खनिजे

Economic Survey: आर्थिक सर्वेक्षण अहवाल सांगतोय २०२५ हे…

प्रवास : असाध्यतेकडून साध्यतेकडे

तारीख अन् मुहूर्त ठरला! ‘झी मराठी’ची थ्रिलर मालिका ‘या’ दिवशी सुरू होणार; संपूर्ण स्टारकास्ट आली समोर, पाहा जबरदस्त प्रोमो

‘गांधीहत्या’ म्हणताच काय आठवते?

२४५० वर्षे जुन्या अस्सल सोन्याच्या शिरस्त्राणाची चोरी; का आहे हे शिरस्त्राण महत्त्वाचे?

…एक पत्थर तो तबियत से उछालो यारो

दर्शिका: बाईच्या जातीनं कसं दिसायला हवं…?

मूलद्रव्यांसाठी अशा रिकाम्या जागा सोडणारा मेंडेलीव्ह हा काही एकटाच संशोधक नव्हता. जर्मनीच्या लोथार मायेर यानेही याच सुमारास अणुभारांवर आधारलेला एक असाच तक्ता तयार केला होता. परंतु त्या वेळी लोथार मायेर आणि मेंडेलीव्ह यांना एकमेकांनी केलेल्या कामाची काहीच कल्पना नव्हती. एकोणिसाव्या शतकाच्या अखेरीस निष्क्रिय (नोबल) वायूंचा शोध लागला. या सर्व वायूंना मेंडेलिव्हच्या आवर्तसारणीत सर्वात उजवीकडे नवा स्तंभ मिळाला.

सन १९१३च्या सुमारास हेन्री मॉसली या इंग्लिश संशोधकाने त्या वेळी ज्ञात असलेल्या सर्व मूलद्रव्यांचे क्ष-किरण वर्णपट अभ्यासले. या वर्णपटातील क्ष-किरणांची कंपनसंख्या ही मूलद्रव्याच्या अणुभाराशी नव्हे तर अणूच्या केंद्रकावरील विद्युतभाराशी (म्हणजे अणुक्रमांकाशी) निगडित असल्याचे दिसून आले. आपली आवर्तसारणी बनवताना मेंडेलिव्हने त्याच्या गुणधर्माना प्राधान्य देऊन काही ठिकाणी अपवाद केले होते. आवर्तसारणीत अणुभाराऐवजी अणुक्रमांकानुसार मूलद्रव्यांची मांडणी केल्यानंतर मात्र, तोपर्यंत शोधली गेलेली सर्व मूलद्रव्ये, त्यांच्या भौतिक आणि रासायनिक गुणधर्मानुसार आवर्तसारणीत चपखल बसली. आजही हीच आवर्तसारणी ‘आधुनिक आवर्तसारणी’ म्हणून प्रचलित आहे.

– डॉ. मानसी राजाध्यक्ष

मराठी विज्ञान परिषद, वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२  office@mavipamumbai.org

‘मूलद्रव्यांची मांडणी’ या लेखात (कुतूहल, १ ऑगस्ट) योहान डय़ोबेरायनरच्या शोधाचे साल अनवधानाने १६१७ असे दिले गेले आहे, ते १८१७ असे वाचावे.