नैसर्गिक आणि कृत्रिम सुंगधी द्रव्य

प्रबोधन पर्व: ‘मराठी भाषा – स्थिती आणि भविष्य’
‘‘ज्ञानाच्या क्षेत्रात आज मराठी भाषा सार्वभौम नाही. म्हणजे असे की, आज ज्या ज्ञानाच्या शाखा आहेत त्यांतील एखाद्या ज्ञानशाखेत अर्थपूर्ण भर टाकणारे संशोधन एखाद्या मराठी भाषिकाने केले तर हे मराठी भाषेतून केलेले संशोधन असणार नाही, ते मराठीत प्रसिद्ध होणार नाही आणि तसे ते प्रसिद्ध झाले तरी त्याचे समीक्षण करून त्याच्या गुणवत्तेची इयत्ता ठरवू शकतील असे मराठी तज्ज्ञ पुरेशा संख्येने उपलब्ध असणार नाहीत. एखाद्या मराठी संशोधकाने मराठी भाषेच्या प्रेमाखातर ते मराठीतून प्रसिद्ध करण्याचे ठरविले तर तो विक्षिप्तपणाचा प्रकार मानला जाईल. तो केवळ एक उपचार असेल आणि त्याचे भाषांतर जेव्हा इंग्रजी भाषेत (किंवा तत्सम भाषेत) प्रसिद्ध होईल तेव्हा ते खरोखर प्रसिद्ध झाले असे मानण्यात येईल. ह्य़ा अर्थाने फ्रेंच, जर्मन, रशियन, जपानी इ. भाषा सार्वभौम आहेत आणि इंग्रजी भाषा ह्य़ा बहुभाषिक समाजाची संपर्कभाषा आहे असे म्हणता येईल. मराठी आणि भारतीय विद्वान ह्य़ा समाजात इंग्रजी भाषिक म्हणून सहभागी आहेत. ही वस्तुस्थिती आहे.’’
मे. पुं. रेगे ‘मराठी भाषा – स्थिती आणि भविष्य’ (नवभारत, एप्रिल-मे १९९६) या लेखात लिहितात – ‘‘..लोकसंख्येची नैसर्गिक भाषा ज्ञानाच्या क्षेत्रात सार्वभौम नाही ह्य़ाचा अर्थ असा की ह्य़ातील बहुसंख्य लोक महत्त्वाच्या ज्ञानापासून वंचित आहेत. ही मान्य होण्यासारखी परिस्थिती नाही. तिच्यात सुधारणा करण्यासाठी काय करता येईल हा खरा प्रश्न आहे. कार्यक्रम सुचविणे कठीण नाही. तो अमलात आणण्यासाठी जी राजकीय व सामाजिक इच्छाशक्ती आवश्यक आहे ती अंगी बाणवून घेणे कठीण आहे.. आधुनिक ज्ञान आणि त्यावर आधारलेले व्यवहार याच्या संदर्भात मराठी भाषिक समाजाची पायापासून बांधणी करावी लागेल. नाहीतर आहे ही परिस्थिती चालू राहील. म्हणजे ज्ञानात भर घालू शकणारे मूठभर मराठी भाषिक पाश्चात्त्य इंग्रजी भाषिक समाजाचे घटक म्हणून भारतात आणि अन्यत्र राहतील. दुसऱ्या टोकाला बहुसंख्य मराठी माणसे विमोचक ज्ञानापासून वंचित राहून असहायपणे जगत राहतील.’’

आणखी वाचा

‘ही’ दुर्मिळ फुले पावसाच्या पाण्यात दिसतात आरशाप्रमाणे पारदर्शी; असे का? जाणून घ्या…

…तर औषधाची गरजच नाही! वाचा निरोगी आयुष्य जगण्यासाठी…

मुंबई : एन. जी. आचार्य उद्यानात फुलपाखरू महोत्सवाला सुरुवात

तुमच्याही गाडीमध्येही सतत घाणेरडा दुर्गंध येतो? मग एका स्वस्तातल्या सोप्या उपायाने गाडी आतून होईल फ्रेश

सांगलीत ‘दत्त इंडिया’कडून जल, वायू प्रदूषण; आरोग्यास धोका निर्माण झाल्याची तक्रार

हातात हिरवा चुडा, मेहंदी अन्…; ‘फुलाला सुगंध मातीचा’ फेम समृद्धी केळकरची लक्षवेधी पोस्ट; म्हणाली, “लवकरच…”

तोंडातून येणारी दुर्गंधी काही सेकंदांत होईल दूर! फक्त करून पाहा ‘हा’ सोपा उपाय; मिळेल ताजेतवानेपणाचा अनुभव

बालमैफल : आमच्या खिडकीतलं फुलपाखरू

मनमोराचा पिसारा: तू माझा सांगाती..
‘माइण्डफुलनेस’ हा शब्द मानसशास्त्रज्ञांनी ‘विपश्यना’ या अर्थाने वापरण्यास सुरुवात करून दीड-दोन दशकं झाली. विपश्यनेच्या भूमीत म्हणजे भारतामध्ये मात्र ‘माइण्डफुलनेस’ ही संकल्पना फारशी सर्वपरिचित नाही.
‘विपश्यना’ ही बुद्धप्रणीत ध्यानाची प्रक्रिया सत्यनारायण गोएंका गुरुजींनी भारतात अनेक ठिकाणी राबवली. किरण बेदी यांनी तिहार जेलमध्ये कैद्यांना विपश्यना शिकवली आणि सरकारदरबारी या प्रक्रियेला राजमान्यता मिळाली. उत्तर अमेरिकेमध्ये ध्यानधारणा-बुद्धप्रणीत झेनमार्ग यावर १९०० सालापासून कुतूहल निर्माण झालं. दुसऱ्या महायुद्धानंतर तणावग्रस्त अमेरिकेत महर्षी महेश योगी यांनी ट्रान्सडेंटल मेडिटेशन शिकवायला सुरुवात केली.
७० च्या दशकात शवासन आणि ध्यानधारणेनं अतिरक्तदाब, हृदयविकार, मानसिक औदासीन्य यावर पूरक आणि प्रभावी उपयोग होऊ शकतो, असा ठाम दावा करणारे शोधनिबंध प्रतिष्ठित वैज्ञानिक जर्नलमध्ये प्रसिद्ध होऊ लागले. तरीही, ध्यानधारणा म्हणजे खास आध्यात्मिक, धार्मिक, भोळाभाबडा, हिंदू धर्माची छुपी शिकवण देणारा प्रकार आहे, असं समजणारे विद्वान होते. ध्यानधारणा, श्वासावर लक्ष केंद्रित करून ऊर्जा जागृती हे खोटं विज्ञान असून, रॅशनल विचार करणाऱ्या (डाव्या/साम्यवादी) लोकांचा चेष्टेचा विषय होता.
परदेशातील विशेषत: अभियांत्रिकी आणि संगणकीय कॉलेजे, विद्यापीठांत मात्र विपश्यनेबद्दल जिज्ञासा वाटू लागलेली होती. विशेषत: विषयवासना, अमली पदार्थाच्या सेवनाचा अतिरेक करणाऱ्यांसाठीच नव्हे, तर जीवनातल्या हरघडी बोचणाऱ्या तणावासाठी ध्यानधारणेचा उपयोग होऊ शकतो यावर वैद्यकीय संस्थांपेक्षा आणि एमआयटी, हार्वर्ड अशा वैज्ञानिक विद्यापीठांत अधिक संशोधन सुरू झालं. कोणत्याही प्रकारचा (होकारात्मक/नकारात्मक) पूर्वग्रह न ठेवता स्वच्छ मनानं त्यांनी ध्यानधारणेतून निपजलेल्या माइण्डफुलनेस या बुद्धप्रणीत प्रक्रियेचा हर्षभराने स्वीकार केला.
१९७९ साली जॉन कबाट झिन यांनीे प्रथम ‘माइण्डफुलनेस’ प्रक्रियेवर अभ्यास आणि संशोधन केलं. वैज्ञानिक संशोधनामधील काटेकोर अचूकता, गुणवत्ता आणि संख्याशास्त्रीय रिसर्च करून २००० नंतर ‘माइण्डफुलनेस’वर बोलायला सुरुवात केली.
जॉन कबाट झिन यांच्या मते मुळात बुद्धप्रणीत विचारात तथाकथित धार्मिक विचारांचा अंशदेखील नाही. परंतु, पारंपरिक विपश्यना शिकण्याकरिता निदान दहा दिवस मौनव्रतात केलेल्या ध्यानाचा अवलंब करावा लागतो.
प्रा. झिन यांनी विपश्यनेतील मूळ गाभा तसाच ठेवून त्याला व्यावहारिक स्वरूप दिलं. माइण्डफुल म्हणजे मनाची जागृतावस्था. मन क्षणोक्षणी चंचल असतं. मागील अथवा पुढील क्षणातल्या घटनांचा विचार करतं, त्यामुळे ते या क्षणी, या श्वासात हजर नसतं. या क्षणी उपस्थित नसतं.
माइण्डफुल म्हणजे त्या क्षणाचा पूर्ण अनुभव. क्षणाक्षणाला जोडलेल्या काळाची सातत्यानं एकाग्र असलेली जाणीव. म्हणजेच ‘अवेअरनेस’.
प्रा. झिन त्या क्षणाचा पूर्ण अनुभव घेण्यासाठी अगदी साधे साधे प्रयोग करतात. उदा. एखादा बेदाणा खाण्याची पूर्ण जाणीव होऊ देणं. इथपासून सुरुवात करून क्षणाची परिपूर्ण जाणीव व्यवसायात कार्यरत असताना कशी टिकवायची? दु:खातही कशी हरवू द्यायची नाही, यावरही ते भाष्य करतात. ‘वेदनेवर लक्ष एकाग्रतेच्या प्रयोगांनी दुर्धर वेदनामयग्रस्त मंडळींवरील त्याचे प्रयोग सर्वात यशस्वी ठरले. त्यांनी ‘पेनलॅब’ही सुरू केली.
त्यांच्या मूळ संकल्पनेचा विस्तार करण्यासाठी त्यांनी अनेक पुस्तकं लिहिली. ‘व्हेअर एव्हर यू गो, देअर यू आर’ या पुस्तकाचं शीर्षक आकर्षक नि समर्पक आहे. ‘जेथे जातो तेथे, तू माझा सांगाती’ असं तुकोबारायांनी विठ्ठलाला म्हटलं, याच मानसिक एकाग्रतेविषयी प्रा. झिन बोलतात.
पुस्तक सुलभ आणि सोपं वाटतं तितकं पचवणं कठीण आहे. परंतु अजिबात चुकवू नये. ब्रह्मानंदी टाळी लागणं, उत्कृष्ट कलाकृतीच्या अनुभवानं गहिवरून येणं हे माइण्डफुलनेसचे अनुभव आहेत..
डॉ.राजेंद्र बर्वे drrajendrabarve@gmail.com