मनमोराचा पिसारा… : भाषेची गम्मत जगण्यातली जम्मत

इतिहासात आज दिनांक..
७ नोव्हेंबर
१८८४- डॉ. पांडुरंग सदाशिव खानखोजे यांचा पालकवाडी (जि. वर्धा) येथे जन्म. आंतरराष्ट्रीय पातळीवर गाजलेले क्रांतिकारक, आंतरराष्ट्रीय कृषितज्ज्ञ अशी त्यांची कारकीर्द होय. लो. टिळकांच्या सांगण्यावरून ते लष्करी शिक्षण घेण्यासाठी जपानला गेले. हे शिक्षण उत्तम पद्धतीने पूर्ण करून अमेरिकेत गेले. कॅलिफोर्निया आणि वॉशिंग्टन या दोन विद्यापीठांमधून त्यांनी शेतकीचे शिक्षण पूर्ण केले. पदव्युत्तर शिक्षण पूर्ण करीत असतानाच मातृभूमीचे ऋण फेडण्यासाठी त्यांनी तेथेच ‘इंडियन इंडिपेंडंट पार्टी’ स्थापून विदेशातील क्रांतिकारकांना एकत्र आणण्याचा प्रयत्न केला. पहिल्या महायुद्धाच्या धामधुमीचा फायदा घेऊन त्यांना मोठय़ा प्रमाणावर ब्रिटिशविरोधी आघाडी संघटित करण्यास सुरुवात केली. परंतु  फितुरीमुळे इंग्रज सरकारच्या गुप्तहेरांना या कार्याचा सुगावा लागला. इंग्रज मागावर असताना डॉक्टर त्यांची दिशाभूल करून इराणला निघून गेले. तिथे काही काळ शांततेत घालवून ते युरोपला परतले. युरोपच्या विविध देशांत व विशेषत: मेक्सिकोत त्यांनी स्थायिक होऊन कृषिसंशोधन केले. तेथील नॅशनल अ‍ॅकॅडमी ऑफ सायन्सने त्यांचा गौरव केला. १९६७ मध्ये नागपुरात ते निधन पावले.
१९०५आधुनिक मराठी कवितेचे जनक केशवसुत यांचे निधन.
१९१३ महान फ्रेंच साहित्यिक आल्बेर कामू यांचा अल्जिरियातील माँडॉव्ही येथे जन्म.
प्रा. गणेश राऊत
ganeshraut@solaris.in

सफर काल-पर्वाची
शिल्पकलेचे आश्रयदाते राष्ट्रकुट
आठव्या शतकात चालुक्य घराण्याचा ऱ्हास झाला. त्यानंतर कर्नाटकात दंतीदुर्ग याने ७५७ मध्ये राष्ट्रकुट नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या राजघराण्याची स्थापना केली. संपूर्ण कर्नाटकवर राज्य करणारे ते पहिलेच साम्राज्य होते. कर्नाटक राज्याचा विस्तार करण्यासाठी हाती घेतलेल्या अनेक यशस्वी स्वाऱ्यांमुळे हा राजवंश प्रसिद्धी पावला. त्यांचा दबदबा रामेश्वरपासून दिल्लीपर्यंत होता. दंतिदुर्गाचा उत्तराधिकारी पहिला कृष्ण याने जगातील आश्चर्यापैकी एक म्हणून मान्यता पावलेल्या व खडकात कोरून काढलेल्या वेरूळ येथील कैलास मंदिराची निर्मिती केली. मान्यखेत म्हणजेच आजचे गुलबर्गा येथे त्यांची राजधानी होती.
तिसरा गोविंद या राजाने विंध्यच्या उत्तरेस व दक्षिणेस स्वाऱ्या करून प्रतिहार व पाल यांचा पराभव केला. अमोघ वर्ष नृपतुंग या विख्यात राजाने ६५ वर्षे राज्य केले. नृपतुंग हा निष्ठावान जैन होता. तो युद्धांच्या विरुद्ध होता. त्याने कवी व तत्त्वज्ञ यांना राजाश्रय दिला. ‘कविराज- मार्ग’ हे कन्नडमधील प्राचीन महाकाव्य नृपतुंग याचा राजकवी श्रीविजय याने लिहिले. तिसरा कृष्ण या राजाने चोळांचा पराभव करून रामेश्वपर्यंत धडक मारली. राज्याचा विस्तार आणि ललितकलांची प्रगती या दोन्हींमुळे त्याची राजवट वैशिष्टय़पूर्ण झाली. राष्ट्रकुट राजांचा कल जैन धर्माकडे असला तरी त्यांनी शिव व विष्णू या दोन्ही देवांची मंदिरे बांधून उपासनेच्या लोकप्रिय पद्धतींना उत्तेजन दिले.
राष्ट्रकुटांच्या कारकीर्दीत दोन जगप्रसिद्ध शिल्पे घडली. वेरूळ लेण्यांमधील कैलास मंदिराने व्यापलेले क्षेत्र अ‍ॅथेन्समधील जगप्रसिद्ध पार्थेनान इतके मोठे आहे, पण कैलास मंदिरांची उंची पार्थेनानच्या दीडपट आहे, तसेच राष्ट्रकुटांनी घडविलेल्या घारापुरी (एलिफंटा) गुंफांमधील महेशमूर्तीचे आकारमान प्रचंड (२३ फूट उंच व २० फूट रुंद )आहे. या दोन्ही शिल्पांचे नाव जागतिक श्रेष्ठ कलाकृतींमध्ये घेतले जाते.
सुनीत पोतनीस  
sunitpotnis@rediffmail.com

कुतूहल
दूषित पाण्यामुळे होणारे रोग – १
पाणी म्हणजे जीवन हे घोषवाक्य आपण भित्तिपत्रकावर, पुस्तकात नेहमी बघतो. हेच पाणी कधी कधी आपलं जीवन संपवण्यास कारणीभूत होऊ शकतं. दूषित असलेले पाणी जर एखाद्या व्यक्तीने प्यायलं तर त्याच्या पचनसंस्थेवर परिणाम होतो. त्या व्यक्तीला अस्वस्थ वाटू लागते, ती व्यक्ती आजरी आहे असं आपण म्हणतो. पाणी मुख्यत: जैविक घटकांमुळे दूषित होते.
पटकी : व्हायब्रिओ कॉलेरा जीवाणूमुळे पटकी हा रोग होतो. पावसाळ्यात फैलावणारा हा एक मुख्य रोग. या रोगात पचनसंस्थेवर परिणाम होतो. पायात गोळे येतात, डोळे खोल जातात, चेहरा निस्तेज होतो, वारंवार शौचाला जावं लागतं, शौच भाताच्या पेजेसारखं हिरवट पातळ असतं. शरीरातून जास्त प्रमाणात पाणी गेल्यामुळे शरीरातील पाणी कमी होते. शरीरातील पाणी कमी होणे प्राणघातक असते. या रोगात पेशंटला जलसंजीवनी देणे हितकारक असते. एक लिटर पाण्यात एक मूठ साखर आणि एक चिमूटभर मीठ घातलं की जलसंजीवनी तयार होते. जलसंजीवनी एकदम न घेता थोडय़ा थोडय़ा वेळाने पिण्यास द्यावे, पटकी प्रतिबंधक लस उपलब्ध आहे. या लसीमुळे कॉलराच्या जीवाणूपासून सहा महिने संरक्षण मिळते. विषमज्वर : सालमोनिका टायफी या जीवाणूमुळे विषमज्वर हा रोग होतो. दोन ते तीन आठवडे सतत ताप येणे, अशक्तपणा जाणवणे, भूक कमी होणे, ओटीपोटात दुखणे, ही या रोगाची लक्षणे आहेत. विषमज्वर झालेल्या व्यक्तीचे मल किंवा उलटी पिण्याच्या पाण्यात मिसळले गेले आणि ते पाणी निरोगी व्यक्तीने प्यायले किंवा सांडपाण्यावर पकवलेल्या कच्च्या भाज्या खाल्या तर व्यक्तीला विषमज्वर होतो. डॉक्सिसायक्चीन, क्लोरोमायसिटीन ही प्रतिजैवके विषमज्वर या रोगावर उपयुक्त आहेत.
कावीळ : कावीळचे विषाणू मलमुत्रातून पाण्यात मिसळतात आणि काविळीची साथ पसरते. काविळीमध्ये रक्तात बिलुरुबीनचे प्रमाण वाढते. ताप येतो, मळमळते, उलटय़ा होतात, लघवी पिवळसर लाल होते. या आजारापासून प्रतबंध होण्यासाठी कावीळ झालेल्या व्यक्तीचे कपडे, भांडी उकळत्या पाण्यात काही वेळ ठेवून मग धुवावीत, तसेच प्रतिबंधात्मक लस घेणे हिताचे आहे.
सुचेता भिडे
मराठी विज्ञान परिषद, पुरव मार्ग, चुनाभट्टी,मुंबई
office@mavipamumbai.org