मनमोराचा पिसारा.. तेरा मेरा प्यार अमर

कुतूहल : सर्कशीतले अपघात
सर्कशीत राहणारी १००-२०० माणसे, ५०-१०० प्राणी, जेवणा-खाण्याचे सामान, स्वयंपाक करण्याची भांडी-कुंडी व गॅस सिलेंडर्स, लोकांचे कपडे व इतर सामान, तंबू व लाकडी फळ्या अशा नाना प्रकारच्या सामानामुळे सर्कशीला अवाढव्य स्वरूप प्राप्त होते. हे सर्व सांभाळणे ही व्यवस्थापनाच्या कौशल्याची तारेवरची कसरत असते. पण हे सामान एका गावाहून दुसरीकडे हलवताना फार काळजी घ्यावी लागते. कारणया वस्तू अवजड असतात आणि त्यांचे आकारमानही मोठे असते. शिवाय या गोष्टी उचलून ट्रकमध्ये ठेवण्यासाठी क्रेनसारखी साधने सर्कसच्या व्यवस्थापनाला परवडत नसल्याने सर्कशीत काम करणाऱ्या लोकांनाच ही कामेही करावी लागतात. त्यामुळे त्यांची हलवाहलव करताना त्या वस्तूंना धक्का लागणार नाही हे पाहणे जसे महत्त्वाचे असते तसेच त्याच्यामुळे सर्कशीतील माणसे जखमी होणार नाहीत हेही पाहावे लागते. कोणाला लागल्यास सर्कसबरोबर असणाऱ्या एखाद्या माणसाला, ज्याला थोडे फार वैद्यकीय ज्ञान आहे, त्याच्यावर माणसे आणि जनावरे यांना अवलंबून राहावे लागते. एखादा शिकलेला डॉक्टर माणसांसाठी आणि जनावरांसाठी सर्कसबरोबर बाळगणे व्यवस्थापनाला परवडत नाही. वस्तुत: सरकार असे नियम करून मोकळे होते, पण व्यवस्थापनाला ते परवडले तर पाहिजे ना! सर्कशीत मृत्युगोल, उंचावरूनच्या उडय़ा, प्राण्यांबरोबरचे खेळ अशा धोक्याच्या नाना गोष्टी होत असतात. यात काम करणाऱ्यांना कितीही प्रशिक्षण दिलेले असले तरी छोटे-मोठे अपघात होतच राहतात. अशा अपघातात माणसांकडून होणाऱ्या चुका, खेळाच्या सामानाने दिलेल्या दग्यामुळे घडणारे अपघात, प्राण्यांनी सहकार न दिल्यामुळे घडणारे अपघात अशा अनेक प्रकारच्या गोष्टी मोडतात. याची तयारी व्यवस्थापनाला ठेवावीच लागते आणि ते काम वैद्यकीय थोडेसे ज्ञान असणाऱ्या  माणसाला निभावून न्यावे लागते. फारच मोठा प्रसंग गुदरला तर ज्या गावात सर्कसचा मुक्काम असेल तेथील डॉक्टर किंवा रुग्णालयावर भिस्त ठेवावी लागते. हवा-पाणी बदलामुळे एरवीही सर्कशीतील माणसे आजारी पडणे हे सर्कस व्यवस्थापनाला नवीन नाही आणि त्यावरचे इलाज हे घरगुती पद्धतीने करत राहतात.
अ. पां. देशपांडे
मराठी विज्ञान परिषद, पुरव मार्ग, चुनाभ ट्टी,
मुंबई २२  
office@mavipamumbai.org

सफर काल-पर्वाची : ३. शंभर वर्षांचे युद्ध
फ्रान्समधील राजघराण्याच्या वारसाहक्कावरून इंग्लंड व फ्रान्सच्या राजांमध्ये सन १३३७ मध्ये सुरू झालेल्या युद्धातून उद्भवलेल्या प्रश्नांमुळे लढाया काही काळ बंद राहात असत. फ्रान्समधील बरगंडी राज्यप्रमुख हे इंग्लंडला पाठिंबा देत. त्यांच्यात व फ्रान्सच्या राजाचे समर्थक यात सतत झगडे होत असत. बरगंडीच्या जॉनने इंग्लंडची या प्रश्नी लष्करी मदत मागितली. त्यांना मदत पाठविण्याऐवजी इंग्लंडच्या हेन्री सहावा याने चलाखीने चढाई करून इंग्लिश खाडी ओलांडून आपले लष्कर फ्रान्समध्ये घुसविले. इ. स. १४१६ ते १४१९ या काळात इंग्लंडने संपूर्ण नरमडी प्रांतावर आपला कब्जा बसविला. अनेक प्रतिहल्ले करूनही फ्रान्सला यश मिळत नव्हते. शेवटी फ्रान्सच्या पराभूत चार्ल्सने इंग्लंडच्या हेन्रीबरोबर तह केला. हेन्रीने तहात घातलेल्या विचित्र अटी चार्ल्सला मान्य कराव्या लागल्या.
इ.स. १४२० साली झालेल्या या तहात असे ठरले की, चार्ल्सच्या मुलीशी म्हणजेच फ्रान्सच्या राजकन्येशी हेन्रीने लग्न करावयाचे व त्या संबंधातून होणाऱ्या संततीला फ्रान्सचे राजेपद द्यावयाचे. याचा अर्थ असा की त्या वारसाला इंग्लंड आणि फ्रान्सचे राजेपद मिळावे. त्या बदल्यात इंग्लंडने आक्रमणे बंद करावीत. या तहाला फ्रेंच सरदारांच्या व अधिकाऱ्यांचा विरोध असूनही चार्ल्सने तो मान्य केला.
तहाप्रमाणे हेन्रीने राजकन्येशी लग्न केले. १४२२ साली हेन्रीचा मृत्यू झाला. त्याच्यानंतर गादीवर आलेल्या हेन्री सहावा हा तहात ठरल्याप्रमाणे इंग्लंडचा व फ्रान्सचा राजा होऊन पुढे त्याच्याच घराण्याकडे राज्यपदाचा वारसा येणार होता. परंतु हा बदल फ्रेंच दरबारातल्या लोकांना मान्य नसल्याने फ्रेंच लष्कराने परत इंग्लंडशी युद्ध सुरू केले. बरगंडी या पूर्व फ्रान्समधील राज्याचा इंग्लंडच्या राजाला पाठिंबा होताच.
सुनीत पोतनीस  
sunitpotnis@rediffmail.com

इतिहासात आज दिनांक.. १२ डिसेंबर
१८९३ भारतीय समाजशास्त्रीय अभ्यासाचे आद्य प्रवर्तक गोविंद सदाशिव घुर्ये यांचा रत्नागिरी जिल्ह्य़ातील मालवण गावी जन्म झाला. उच्च शिक्षणासाठी त्यांनी मुंबईला प्रयाण केले. १९१८ मध्ये एम. ए. चे शिक्षण पूर्ण झाल्यावर प्राध्यापक या नात्याने त्यांनी कारकिर्दीचा श्रीगणेशा केला. इंग्लंडमधील  केंब्रिज विद्यापीठात शिक्षण घेण्याची संधी मिळाली. तेथून पीएच. डी. पूर्ण केली. समाजशास्त्र आणि मानवशास्त्र या विषयांमध्ये त्यांना विलक्षण गती होती. मुंबई विद्यापीठात अध्यापन करीत असतानाच त्यांनी भरीव स्वरूपाचे लेखन केले. त्यांचे काही महत्त्वाचे ग्रंथ म्हणजे ‘कास्ट अ‍ॅन्ड रेस इन इंडिया’, अ‍ॅबॉरिजिन्स सो कॉल्ड अ‍ॅण्ड देअर फ्युचर, इंडियन कॉस्च्यूम, इंडियन साधूज, फॅमिली अँड किन इन इंडो-युरोपियन कल्चर, रिलिजस कॉन्शसनेस, सोशल टेन्शन्स इन इंडिया. त्यांनी ‘इंडियन सोशिऑलॉजिकल’ सोसायटीची स्थापना करून समाजशास्त्राचा अभ्यास करणाऱ्यांना हक्काचे व्यासपीठ मिळवून दिले. भारतातील विद्यापीठ स्तरावर समाजशास्त्र या विषयाचे महत्त्व प्रस्थापित करणे, त्यात संशोधन-लेखन करणे याला घुर्ये यांनी प्रतिष्ठा प्राप्त करून दिली. आपल्या लेखनातून त्यांनी आजवर दुर्लक्षित राहिलेल्या एका अभ्यास विषयावर प्रकाश टाकला.
१९६३ केन्याटांच्या नेतृत्वाखाली केनिया देश प्राजासत्ताक झाला.
१९८८ तामिळनाडूच्या राज्यपालांनी राखीव जागांची मागणी मान्य करून वन्नियारांचे समाधान करण्याचा प्रयत्न केला.
डॉ. गणेश राऊत  
ganeshraut@solaris.in