मनमोराचा पिसारा: पटसंख्येचं मानसशास्त्र

कुतूहल: नायट्रोग्लिसरिन- रॉकेटचे घनइंधन
१८४६ मध्ये इटलीमधील अ‍ॅसकॅनिओ सोब्रेरो यांनी सल्फ्युरिक आम्ल, नायट्रिक आम्ल आणि ग्लिसरिन वापरून नायट्रोग्लिसरिन हे रसायन प्रथम तयार केले. त्याला ग्लिसरिन ट्रायनायट्रेट असेही एक नाव होते. काहीसे तेलकट आणि पाण्यापेक्षा दीडपट जड असलेले रसायन एक स्फोटक पण असल्याचे लक्षात आले. ते १३ अंश सेल्सिअस तापमानाला गोठते, हा एक दोष होता. त्यात एथिलिन ग्लायकॉलनायट्रेट टाकल्यावर त्याचा गोठणिबदू उणे २९ अंश सेल्सिअस झाला आणि दोषही गेला. मात्र ते सुरक्षित नव्हते. हे एक उपयुक्त धूरविरहित स्फोटक आहे आणि त्याचा उपयोग रचनात्मक कामासाठी करता येईल अशी खात्री आल्फ्रे ड नोबेल यांना होती. त्याचा वापर सुरक्षित होण्यासाठी त्यांनी काही प्रयोग केले. कीसेलगर नामक मृत्तिकेमध्ये नायट्रोग्लिसरिन मळले तर त्याची पेस्ट तयार होते. त्यांनी त्याच्या कांडय़ा केल्या. त्या खनिजाच्या खाणीमध्ये वापरायला सोयीच्या होत्या. आता त्याचे उत्पादन सुरक्षित झाल्याने मोठय़ा प्रमाणात खपू लागले. कारण त्या काळात जगात अनेक ठिकाणी विधायक कामे चाललेली होती. गनकॉटन, नायट्रोग्लिसरिन आणि क्वचित १०% कापूर वापरून नोबेल यांनी बॅलिस्टाइट नावाचे आणखी एक उत्पादन सुरू केले.
लष्करामध्ये धूम्रविरहित प्रॉपेलंट म्हणून ते अतिशय उपयुक्त ठरले. नोबेल यांनी १८८७ साली याचे पेटंट घेतले. रॉकेटसाठीचे घनइंधन म्हणून ते अजूनही वापरतात. उष्णता, दणका आणि ज्योत यापकी काहीही वापरले तरी त्याचा स्फोट होतो.
मात्र फक्त नायट्रोग्लिसरिनचा वापर करून अग्निबाणाला आवश्यक असतो तेवढा रेटा (जोर) मिळत नाही. यासाठी त्याच्या जोडीला विशिष्ट प्रमाणात नायट्रोसेल्युलोज मिसळले जाते. या मिश्रणात जर नायट्रोक्वानिडिन हे अजून एक तिसरे रसायन मिसळले तर तोफा डागण्यासाठीचा दारूगोळा तयार करता येतो. नायट्रोग्लिसरिन जर शरीरात गेले तर त्यापासून नायट्रिक ऑक्साइड तयार होते. परिणामी रक्तवाहिन्या प्रसरण पावतात. हे १८७८ मध्ये विल्यम मुरेल यांच्या लक्षात आले. तेव्हापासून विशिष्ट प्रकारच्या हृदयविकारांवर एक औषध म्हणूनही नायट्रोग्लिसरिनचा उपयोग होत आहे.
डॉ. अनिल लचके (पुणे), मराठी विज्ञान परिषद,  वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२ office@mavipamumbai.org  

प्रबोधन पर्व: तोडून टाका या स्वदेशी आपत्तींच्या बेडय़ा
‘‘आपल्या राष्ट्राच्या पायात ज्या बाह्य़ विदेशी आपत्तींच्या बेडय़ा आहेत त्या तोडण्याचें सामथ्र्य, ह्य़ा आपल्या पायात आपणच हौशीने, धर्म म्हणून घेतलेल्या ‘स्वदेशी’ बेडय़ा तोडल्याने अधिकच संचरणारें आहे. त्यातही ह्य़ा सात स्वदेशी बेडय़ा तोडणे हे स्र्वस्वी आपल्या स्वत:च्याच हाती आहे. ‘तूट’ म्हटले की त्या तुटणाऱ्या आहेत. ह्य़ा पायात आहेत तोवर आपणास चालता चढता ठोकरीमागून ठोकरी खाण्यास विपक्षाला लावता येते. पण आपण त्या तोडून टाकू निघालो तर त्या बळेच आपल्या पायास डांबून टाकण्याचे सामथ्र्य मात्र विपक्षात नाही. अस्पृश्यता आम्ही ठेवीत आहोत तोंवर आमच्या हिंदुराष्ट्रात स्पृश्य नि अस्पृश्य हे भेद विकोपास नेऊन जातवार प्रतिनिधित्व देऊन परस्पर कलह पेटवून राष्ट्रशक्तीची छकले विपक्षीय उडविणारच. पण जर आम्ही, जे बोट कुत्र्यास विटाळ न मानता लावतो तेच आपल्या स्वत:च्या बीजाच्या, धर्माच्या, राष्ट्राच्या सहोदरांस, त्या अस्पृश्यांना लावून ह्य़ा अत्यंत सोप्या युक्तीने ती अस्पृश्यताच काढून टाकली नि स्पर्शबंदीची बेडी तोडून टाकली, तर ते तीन चार कोटी धर्मबंधू आपणांपासून कोणाचा विपक्षीय लिगवू शकेल? स्पृश्य अस्पृश्य हा एक विघटक विभाग तरी चुटकीसारखा बोट लागताच नामशेष होऊ शकेल. तीच गोष्ट इतर विघटक ब्यादींची होय!’’ वेदोक्तबंदी, व्यवसायबंदी, स्पर्शबंदी, सिंधुबंदी, रोटीबंदी आणि बेटीबंदी अशी या सात बेडय़ांची वर्गवारी करत स्वा. सावरकर पुढे म्हणतात –
‘‘ह्य़ा सात बेडय़ा तोडल्या पाहिजेत. पण त्या बेडय़ा आपल्या आपणच आपल्या पायांत ठोकून घेत आलो. कोण्या विदेशीय शक्तीने त्या ठोकलेल्या नाहीत. तसे असते तर त्या तोडणे कठीण गेले असते. पण त्या आपणच केवळ हौशीने पायांत वागवीत आहोत, म्हणून तर त्यांस ‘स्वदेशी’ बेडय़ा म्हणावयाचे. ती हौस आपण सोडली की त्या तुटल्याच. ज्याने त्याने आपापल्यापुरता तरी निर्धार केला आणि त्या निर्धाराप्रमाणे आपापल्या व्यवहारात या सात बेडय़ा जुमानल्या नाहीत की झाले!’’