संस्थानांची बखर – राजकोट राज्य स्थापना

कुतूहल – खेचण साचा (ड्रॉ फ्रेम)
विपिंजण यंत्रामधून जो पेळू तयार होतो त्यामध्ये अनेक दोष अथवा त्रुटी असतात. त्यामुळे अशा पेळूपासून थेट सूत तयार केल्यास सुताचा दर्जा अत्यंत निकृष्ट होतो. या कारणासाठी या पेळूतील दोष नाहीसे करावे लागतात आणि हे कार्य खेचण साच्यामध्ये केले जाते. विपिंजण यंत्रामधून बाहेर पडणारा पेळू हा जाडीमध्ये असमान असतो. याशिवाय विपिंजण यंत्रातून बाहेर पडणाऱ्या पेळूमध्ये कापसाचे तंतू हे अस्ताव्यस्तपणे रचले गेलेले असतात आणि विपिंजण यंत्रात कापसाचे बहुतांश तंतू हे आकडय़ासारखे (हुक) वाकडे झालेले असतात.
खेचण प्रक्रियेमध्ये पेळूतील तंतूंचे आकडे काढून त्यांना सरळ करणे, तंतू एकमेकांस आणि पेळूच्या अक्षास समांतर करणे आणि पेळूची जाडी सर्व ठिकाणी एकसारखी करणे या प्रक्रिया केल्या जातात. यासाठी जे यंत्र वापरले जाते त्याला खेचण साचा असे म्हणतात.
खेचण साच्याचा मुख्य घटक म्हणजे खेचण रुळाची यंत्रणा ही होय. जुन्या खेचण साच्यामध्ये खेचण रुळांच्या चार जोडय़ा वापरल्या जात, तर आधुनिक खेचण साच्यामध्ये रुळांच्या तीन जोडय़ा वापरल्या जातात. एका जोडीमध्ये एकावर एक असे दाबाने बसविलेले दोन रूळ असतात. खालील रूळ हा लोखंडी असून वरील खेचण रुळावर रबराचे आवरण असते. यामुळे दोन्ही रुळांमध्ये कापूस घट्ट पकडला जातो. कापूस प्रथम रुळांच्या सर्वात मागच्या जोडीला भरविला जातो, तेथून तो पुढे पुढे जातो. खेचण रुळांच्या फिरण्याच्या गतीमध्ये फरक असतो. सर्वात मागची जोडी सर्वात हळू गतीने फिरते आणि जसजसे पुढे जाऊ तसतशी रुळांची गती वाढत जाते आणि सर्वात पुढच्या रुळांच्या जोडीची गती सर्वाधिक असते. यामुळे जसा पेळू एका जोडीकडून पुढच्या जोडीकडे जातो तसा तो खेचला जातो. या खेचण्यामुळे पेळूतील तंतू एकमेकांस व पेळूच्या अक्षास समांतर होतात आणि तंतूंचे आकडेही सरळ केले जातात.
खेचण साच्यास ६ ते ८ पेळू भरविले जातात आणि साच्यावरील एकूण खेच ६ किंवा ८ ठेवला जातो ज्यामुळे खेचण साच्यातून बाहेर पडणारा पेळू हा जवळपास भरविलेल्या पेळूएवढाच जाड असतो. अनेक पेळू एकत्र करण्याच्या प्रक्रियेस बहुपदरीकरण असे म्हणतात. हे अनेक पेळू एकत्र करून पेळू जाडीच्या बाबतीत एकसारखा होतो.
चं. द. काणे  (इचलकरंजी)मराठी विज्ञान परिषद, वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२  office@mavipamumbai.org